ЭЛЬМИРА КОЖАЕВА

Новолакшылар йигитликлери
Кырк кийик айынынъ басында мен Новолак районынынъ Тухчар эм Чапаево авылларында болдым. Шешен мен Дагестан япсарларында Тухчарский блокпостында аьскерши-кеделерди коьрдим.

Солай ок бинокльден Шешеннинъ Ножайюрт районынынъ Гиляны авылы шетинде савытлы аьдемлердинъ топарласувы да коьрине эди. Сонынъ акында мен бизим газетамыздан («Молодежь Дагестана» газетасы. – Редакция.) билдирдим, ама Россия Иш ислер министрининъ орынбасары В.Колесников пресс-конференцияда мени эм Эльмира Шарапиловады биз биле коьре халкты согыска увыткыйтаган информацияды таралтамыз, Шешен мен Дагестан япсарларында бандитлердинъ йыйылысувы акында айтпага бир ыхтыярымыз да йок деп бизди куьналеди. Эльмира Шарапилова террористлер Кизляр беттеги япсарлар бойында да топарласадылар деп билдирди.

…Федераллык куьшлерине бир неше фронтларда бирден ок аьрекет этпеге туьседи. Энъ де авыр ягы – Новолакское, мунда туьнегуьн, 5-нши кырк кийик айында, 2 мынъга ювык бандитлер киргенлер. Олар бир неше авылларды, сонынъ ишинде район орталыгын да колларына алганлар. Тап суткага ювык заман террористлер курсап алган РОВД меканында ерли милиционерлер оьзлерининъ йигит етекшиси Муслим Даххаев пен эм 25 липецк омоновшылары ман бирге коршаланып турганлар. Буьгуьн эртен, оларга ярдамга барган бронетехникадынъ ыгына ясырынып олар уьйкен йойымлар ман курсавдан шыктылар – бу согыста уьш дагестан милиционерлери, бир липецк омоновшы эм иш ислер аьскерлерининъ 10 аьскершилери ян бердилер. Сол куьнлерде М.Даххаев акында легендалар шыгарылып турды эм солар баьриси де дурыслыкка таянып туьзилген эдилер.
Йигерли эм темирден де каты буьгилмес милиционерлер командири туьп-туьз буйрыклар берип, липецк омоновшыларын коршалап, сонъында оларды ябып турган. Бизикилер мен бандитлер арасында согыс 20 саьаттен артыкка созылган. Орамда калган липецк омоновшылардынъ врачы Эдуард Белан авыр яраланган эди. Оны бандитлер яралы террористлерди эмлемеге суьймегени уьшин язалаганлар. Бандитлердинъ коршаланып турган йигитлердинъ йигерлигине тамашасы келгенлер. Олар эндигиси район орталыгына шапкынлык этуьвининъ басында оларга милиция боьлигинде 40-тан артык аьдем йок деп айткан саткыншыларга ынанмайтаган эдилер. Милиция куллыкшылары ман липецк омоновшылары бирге тап бир 500 аьдемдей болып согысканлар. Оларга Новолакта калган район яшавшыларынынъ ярдамласувы да уьйкен демевлик болды. Олар йигит кыскаяклы Полина Халилова канагатлап турган телефон байланысы аркасы ман Муслимге район орталыгынынъ туьр-ли ерлеринде орынласкан террористлер акында билдирип турганлар. Ол зат Новолакта калган баьрисининъ де аьрекетли биргелес авыр куллыгы эди. Бандитлер оьзлерининъ йырткыш хаьсиетлерин коьрсетсе де, бирев де олардан коркпады. Ботлих районында олар тыныш яшайтаган яшавшыларга тиймей, олар ман оьзлерин ийги юриткен болса, мунда, Новолакта, ийтлигин коьрсеттилер.

Новолакшылар Шешен Республикасы ман япсарларда ислер кырлы тувыл экенин сезетаган эдилер. Олар властьлерге сонынъ акында билдиргенлер, ама аьскер етекшилери Новолак яктагы межелерди беркитеектинъ орынына бирден блокпостлардагы бар болган аьдемлерди, техникады тайдырып аькетедилер. Сол блокпостларда тек аз санлы аьскершилерди калдырадылар, олар да сонынъ сырагысында Новолактынъ канга баткан еринде азаплы оьлимин таптылар. Сонъында мен Хасавюрттынъ моргында мойынлары кесилген сол аьскершилердинъ мейитлерин коьргенмен, бу коркынышлы суьврет меним коьз алдымда коьпке дейим туратаган эди.

Новолак районынынъ яшавшылары кырк кийик айынынъ 5-6-ншы куьнлеринде Ножайюрт районынынъ тыныш кебинде яшайтаган деп саналатаган яшавшылары новолакшылардынъ мал-муьлкин толтырып тиеп оьзлерине аькеткенин де коьргенлер. Дагестанда сол куьнлерде резервистлер мобилизациясы билдирилген эди. Аьли де сары тамбыз айында Махачкала аькимбасы Саид Амировтынъ аьрекети мен 300 аьдемнен туьзилген отряд каладан шыгып, согыс болаяткан ерге йол алды. Оьз командири, МВД полковниги Шамиль Аслановтынъ етекшилиги мен олар Ботлих уьшин юритилген давда катнастылар. Дагестаннынъ бас каласын коршалав уьшин интернационал бригадасынынъ 1,5 мынъ аьскершилери калдылар.

(Сол коркынышлы куьнлерди оьз коьзлери мен коьрген аьдемлердинъ хабарларыннан)
Кырк кийик айынынъ 5-нде киши сержант Абдул-Касим Магомедов Новолак районынынъ Тухчар авылынынъ кубыласындагы милиция блокпостларынынъ бирисинде дежурство исин юритип туры эди. Посттынъ етекшиси, лейтенант Ахмед Давдиев авылдынъ сырт ягында орынласкан Тухчар ПОМ-ына террористлер шапкынлык эткени акында эситип, оьзининъ орынына орынбасары А-К.Магомедовты калдырып, разведкага кетеди.

Соннан ярым саьат те оьтпей, посттынъ тоьгерегин коьп санлы бандитлер курсап аладылар эм оларга мунда милиционерлер мен бирге болган орыс аьскершилерди калдырып, оьзлери кетпеге боладылар деген ультиматум саладылар. Блокпостты коршалавшылар сол шакырувды кери урадылар. Ашувланган бандитлер блокпостты аткышлайдылар, каты согыс басланады.

Абдул-Касим блокпостты коршалавды онълы кепте етекшилейди. Болса да террористлердинъ сондай куватлы шапкынлыгын соьндиргендей оларда керек шаклы патронлары, баска туьрли согыс алатлары йок эди. Сога карамастан, милиционерлер каты карсылык этедилер. Бу согыста олар бес бандитти оьлтиредилер. Тек куьшлер тенъ тувыл эдилер. Бандитлер юзге ювык аьдем болганлар. Абдул-Касим оьлим аьлинде авыр яраланган эди. Кеделер авыл бетке кери тая берип, оны оьзлери мен бирге аькетпеге уьлгире алмаганлар. Киши сержант канга боялып, ерде ятыр эди. Бандитлердинъ бириси ога янасып, яраланган кабыргасына аягы ман тевип: «Нешик, мент, яшавынъ калай?» – деп сорайды экен.

Оьзининъ энъ ызгы куьшин йыйып, Абдул-Касим бирден тизине коьтериледи эм сакаллы бандиттинъ коькирегине тапаншасыннан атады. Муннан сонъ ол, каны шубырганына да карамастан, ювыктагы азбарга карап эмбек-лейди. Уьй иеси Абдулах саьспеклейди: ол уьйинде орыс аьскершилерди ясырып, оларды эндигиси кайтип аман калдырайым деп навасызланып туры эди. Сол ок заман азбарга: «Аллаху акбар!» – деп кышкырып, яралы бандит киреди.

Тухчар авыл яшавшысы Абдулахка аьскершилерди аман куткармага амал табылмады. Бандитлер оларды табадылар эм бес орыс аьскершидинъ аьр бирисининъ тамагын тап мал кимик шаладылар. Он сегиз ясындагы бир куьнасиз аьскершилерди соьйтип йырткыш кепте язалаганлары артыннан авыл яшавшылары коьзясланып карайдылар, ама бир зат пан да коьмек этип болмайдылар. Авыр яралардан милициядынъ йигит сержанты Абдул-Касим Магомедов та ян береди.

Баска бир баьтир, лейтенант Халид Мурачуев, милиционерлер туьркими мен СТП-18 «Телевышка» постына йиберилген. Бу пост Новолак эм конъысы Казбек ра- йонларынынъ авылларына, солай ок ювыктагы Хасавюрт каласына коьз тергевин юритпеге бек маьнели онъайлы болган бас точка эди. Сол постты кайтип болса да коршаламага эм бизикилердинъ колында калдырув керек эди.

1999-ншы йылдынъ кырк кийик айынынъ 5-нде танъда бирге милиционерлер камуфлированлы кийимлер кийген аьдемлер куьбин коьредилер. Мурачуев, баьри кавыфлыкты эм заман маьнелигин анълап, оьзине бойсынатаган аьдемлерин бандитлердинъ шапкынлыгына карсылык этпеге эм бийикликти кайтип болса да колда калдырмага керек деп онълайды.

Бандитлер бийикликке карап, тап кыдырувга шыккан аьдемлер кимик, ашык кепте турагалып бара эдилер. Олар соьйтип бийикликке янасканда ок, милиционерлер баьриси бирге бирден атып баслайдылар эм бандитлердинъ алды сыраларын шалгы ман шалгандай ерге йыгадылар. Террористлер, милиционерлердинъ оьмезлигин япыра алмай, бийикликке карап зенитка алатларыннан, минометлардан эм уьйкен калибрли пулеметлардан атадылар. Бийиклик яллаган яханемнинъ оьзине айланады. Сонда бир тири зат та калмагандай эди. Явлар тагы да алдыга карап козгаладылар, ама бу йол да бийикликти коршалавшылардынъ бирге косылып атувлары оларды иркеди. Олар бийикликке карап янъыдан коргай отын явдырадылар, тагы да ашувланып атакага коьтериледилер, ама баьри шалысувлары да пайдасыз эди.

Суткадан артык коршалайды бийикликти милиция лейтенанты Мурачуев етекшилеген азганакай йигерли новолак милиционерлери. Тек куьшлер тенъ тувыл эдилер, йигитлер бирининъ артыннан бири ян бередилер. Кешке таман тирилер санында тек эки аьдем калады – лейтенант Мурачуев пен киши сержант Исаев. Болса да экинши куьннинъ эртенъинде де «Телевышка» бийиклигинде автомат-пулемет атувлары ман согыс сеслери эситиле эди – ол дагестан милициясынынъ эки эр йигит увыллары коьп санлы душпанлардынъ каарлы атакаларын кери кайтарувда эм энъ сонъына дейим маьнели бийикликти коршалавда эдилер. Олар эндиги район иш ислер боьлигиндеги йолдаслары липецк омоновшылары ман бирге РОВД меканында курсавга туьскенлерин эм сол себептен оларга ярдам бир яктан да келмеегин билетаган эдилер. Район ериндеги уьйлерди бузып, аманат этип алган аьдемлерди есирге аькетип, россия аьскершилерин эм милиционерлерин оьлтирип бандитлер иелик суьрип туры эдилер.

Согыс тек танъ атканда тынды. Сонъында трофей эсабында колга туьс- кен кассеталарында бандитлердинъ командири Шамиль Басаев гранатомет пан телевышка турган якка коьрсете берип, оьзининъ кан ишкир каракларына милиция постынынъ берклиги, онынъ коршалавшыларынынъ эрлиги эм берилмеслиги акында айтканы коьринеди.
Террористлер бу бийикликтен тайдырылып, Новолак районыннан кувылган сонъ, милиционерлердинъ мейитлери бир ерде де табылмады. Тек бу кайгылы ислерден бир йыл оьткен сонъ, солар танымастай эзиетленген кебинде табылдылар. «Телевышка» бийикликтинъ баьтирлерининъ каркыраларында йырткыш кепте язалавлардынъ ызлары калыпты эди. Бандитлер яралы милиция куллыкшыларын каты эзиетлегенлер, олардынъ колларын эм аякларын сындырганлар, Мурачуевтинъ басын кесип алганлар. Лейтенант Халид Мурачуев пен киши сержант Мутай Исаевтинъ баьтирлерше карсылык этуьвлери террористлердинъ Дагестан ишине армаган синъип кетуьв ниети мен япсар бойындагы районларга тергев салув планларын буздылар. Оьзлерининъ яшавынынъ баасы ман йигитлер Тувган Эли алдында киели борышын толтырдылар.

Новолак зонасынынъ баьтири – Полина Халилова, ол Новолак районынынъ байланыс боьлигининъ начальниги болып ислеген. Новолак район еринде болып оьткен 1999-ншы йылдагы согыс заманында ол милиция куллыкшылары, район яшавшылары уьшин иркуьвсиз телефон байланысын канагатлап турган эм оьз ис орыныннан бир такыйкага да тайыспаган. Онынъ аьрекети мен коьплер районга бандитлер киргени акында эситкенлер эм районнан шыгып кетпеге уьлгиргенлер. Сол йигитлиги уьшин ол Россия Президентининъ Указы ман Эрлик ордени мен савгаланган.

Новолактынъ баска гражданлары да сол куьнлерде баьтирлерге айландылар.

Новолак авылынынъ яшавшысы Нурмагомед Айданов спортшкола директоры, балаларды бокска уьйреткен. 1999-ншы йылдынъ сары тамбыз айында спортзалда липецк омоновшылары ерлестилер. Район милиция боьлигине эм спортзалга бандитлер шапкынлык эткенде, сонынъ терезелериндеги темир шилтерлери бизикилерди аман калдырганлар. Гранаталар, неге десе соларга тийип кери кайтадылар, бандитлердинъ оьзлерининъ тувра аяклары астына туьседилер. Н.Айданов авыл тоьгерегинде разведка исин юритип, омоновшыларга сонынъ акында билдирип, оларга авылдан шыгатаган кавыфсыз йолды коьрсеткен.

Новолак районын босатув уьшин юритилген согысларда, аьскершилерден оьзге ерли ополченлер, солай ок Махачкаладан келген интербригада агзалары ортакшылык эттилер.
Новолак ополченлерининъ командири, Новолак район администрациясынынъ аькимбасы Т.Аммаев булай деген:

– Новокулиге бек коьп гуманитарлык коьмеги туьсуьвде. Коьп эрлер келуьвде, тек биз баьрисин де савытландырып болмаймыз. Мунда бизим ополченлер мен интербригада агзалары да таман.

Чапаево авыл ополчение командири И.Магомедов интербригада кеделери акында:
– Олар бизи мен согыс сулыбы ман боьлиседилер, неге десе интербригада ога дейим Ботлихте дав юритуьв сулыбын казанган, – деп оларга разылыгын билдирген.