Бурыннан алып йылгалар тузы аз сув (пресная вода) булагы эсабында, азык табув уьшин (балык ыслав) эм коьлик (кайык) пан юзуьв уьшин, коршаланув амалы эсабында, ерлер япсарлары, (айтпага, Дунай йылгасы Рим империясынынъ бурынгы япсарларынынъ кесеги болган, аьли болса ол Болгария эм Румыния эллери ара япсарлардынъ бир кесеги), кутылмас сув булагы эсабында (тиерменлер яде ГЭС-лер), шомылув, авыл хозяйстволык эгинлерди сувгарув уьшин, калдыкларды йок этуьв амалы эсабында кулланылган.
Республика ериндеги Терек йылгасынынъ бир тармагы – ШОБЫТЛЫ-йылгасы. Ол, ногай авылы Сары-Су туьбиннен басланып, Ногай шоьлдинъ ортасы ман созылып, шоьлдеги баска бир Прорва атлы йылгага косылып, колласып кушакласкандай, Каспий тенъизге карап йоьнейди.
«Шобытлы» деген соьз «сабытлы» деген соьзден ясалган. Ол, фольклоршы Т.Акманбетов билдиргенлей, шоьл аьскершидинъ савыт-садагы, куьрес алаты дегенди анълатады. Йылгадынъ йылтыраган сувы, кылышлай майысып-кайысып, кылыш алатына усаслы аккан болар. Бу йылга дав йылларында шоьл халкынынъ каталанган коллары ман казылган. Йылга сувы канъыраган шоьл топырагына ян салды: сулап яткан туьзлик ери эсинеп уянды, карув алды эм ясарды, эгин ызанлар курылып, ындырлар аслыкка толып, халк коьнъилленди – йырга, сазга, маданиятка талпынды. Той-шатлыгында домбырашылар, йыравлар эгинши халкты яхшылыктынъ куьези мен коьпке аьжейипке калдырды.
Шобытлы-йылгадынъ берекетли бойы ман ногай авыллар орынластылар: Сары-Су, Кыстырылган, Коьккоьз, Арсланбек, Янгиси, Тогас, Янъы (Эдиге), Шобытлы авыллары. Йылга оьзининъ сербет сувын аьр авылга, аьр яшавшыга савкатлап калмай, туьрли туьркимли балыкларын да тасып аькелди. Сувда яп-ясыл, ярасык, кешки аксамда саарлы сыр шалган камыс-когады ян-якка янтайтып, сазан яйын, шортан, май-балык, ала-буга, куьмис туьсли уьйир-уьйир шабаклар толкыны уьйип юзеди. Аьр уьйде казан буркысып кайнап, кенъ тоьсли ялгав шырылдап, даьмли, татувлы, карув бегиткен аслар сыпырада уьйилди.
А кайдай саар эне эди йылгадынъ бойлары ман, енъил елде назмы шалган камыс-когадынъ аралары ман, эгер дейим торгай-куслар шакылдап сарнап басласа. Тап касынъда, ясыл камыстынъ энъкейип салпыраган япыракларын миндер этип, бир кесек ярасык туьсли торгайлар шугыл-шугыл шакылдасадылар, баска бир туьрким, йыр шарадынъ алдында тавысларын тергегендей, кулагынъа наьвмет куйып, сазын созады, аьне ерде савыскан, бирев боьлип коймасын деп, хабарын такылдатады, кайсы бир бийиктен аты йок кусы арып-талып кайтканын айтады.
«Ювырканынъа карап аягынъды коьсил» дегенге усап, заманлар туьрленеди. Буьгуьнлерде куьз-кыс шакларда Шобытлы-йылга сербет сувдан кытылса да, язлык-яй вакытында сувга толып ызанларга етеди, онынъ ягасында маллар, куслар тез-тез сувсынын басады. Келеек куьзге-кыска йылга алтын туьсли, бойлы, онъ биткен камыска толады. Бавырды туздай ашыткан куллыксызлыкта йылга авылшыларды арак-арак камыс пан аьжетсизлейди. Ерли яслар сол камысты орып, юван байламлар этип, уьйимшиклерге уьйип, керексингенлер ара савда юритип, аьеллерин соьйтип саклайдылар. Шобытлы-йылга – авылшылардынъ яшавы.
А.Капланов,
Ногай районынынъ Эдиге авылынынъ яшавшысы.
