Уллы Аталык согысы. Буьгуьнлерде давды коьр-мегенлердинъ балалары тувыл да, олардынъ балаларынынъ балалары да оьстилер. Оьстилер, неге десе бизим Енъуьвимизге эндиги 75 йыл толып туры. Ясуьйкен аьдемлерге соьйтип айтсанъ, «Шуькир Аллага!» – деп юзлерин сыйпайдылар эм айткандай да бар, сол шаклы заман элимиз тынышлыкта яшайды, неге десе сонынъ уьшин халкымызга уьйкен баады тоьлемеге – 27 миллионнан артык аьдем яшавын курманлыкка шыгармага туьскен.

Согыс элимиздинъ куьнбатар, куьнбатар-сырт эм куьнбатар-кубыла якларына, сонынъ санында Ногай районына да еткен. Сол эстеликли куьнлер акында 2010-ншы йыл Ногай районнынъ администрациясынынъ архив боьлигининъ «Архив документлери шайытлайдылар» деген брошюрасы шыккан эди. Соннан бир неше бетлерди баспаламага токтастык.

Махач атындагы партизан отрядынынъ комиссары Ю.И.Аджиевтинъ эскеруьвлериннен
1942-нши йылдынъ язында немец-фашист аьскерлери Европада экинши фронттынъ йоклыгы ман пайдаланып, элимиздинъ кубыла-куьнбатарында уьйкен согыс операциясын басладылар.

Коьп туьрли аьллерден себеп немец куьплерине Сырт Кавказдагы 44-нши армиядынъ коршаланувын йырмага эм Грозный каладынъ нефть байлыкларына карап ымтылмага амал табылды. Сол куьнлерде оьтпек, эт, май, юн яктан молшылыгы болган Ставрополь крайына баскыншылык этуьвге тувра йол ашылды. Компартиядынъ Ставрополь край комитети М.А.Сусловтынъ етекшилиги мен малды, бийдайды эм баска туьрли байлыкларды тылга йиберуьв бойынша аьрекетли шаралар коьрилди. 1942-нши йылдынъ басында партиядынъ край комитети партизан козгалысын уйгынлав бойынша уьйкен куллык юритти. Ерли-ерлеринде райкомлар партизанлар отрядларын курып, солардынъ орынласув планларын аьзирлеп, солар уьшин азык-туьлик базаларын туьзип басладылар. Партизанларды 6 айга дейим азык-туьлик пен канагатлав планлары салынган эди.

Минеральные Воды партизан куьплерин эсапка алмасак, Ставрополь крайынынъ партизан отрядлары Караногай районынынъ кубыла ягындагы кум буйратларында орынласпага керек эдилер. Соны аьзирлев борышы партиядынъ Караногай райкомына тапшырылды. Пишен-ем аьзирлевди, аслык йыювды, эт, суьт болдырув ислерин иркпегенлей, Караногай райкомы кубыла буйратларда, Бошан эм Эски Сары-Сув бетлерде, баьри де партизан отрядлары уьшин лагерьлер эм азык-туьлик базаларын уйгынладылар. 1942-нши йылдынъ июнь айында Ставрополь калады анъсыздан душпаннынъ десант аьскерлери бийлеп алдылар. Бу аьллерде ерли-ерлеринде партизан отрядларын уйгынлав яктан кыйынлык тувды.

Партиядынъ край комитети сол куьнлерде бу яваплы исти Караногай райкомына тапшырды. Партизан отрядына туьсетаган аьр бир коммунист (олар 1000 артык аьдем эди) партизан антын бермеге керек болган. Коммунистлерден алынган партия билетлери аьрекетлик пен Орта Азияга йиберилмеге тийисли эди. Партиядынъ крайкомынынъ 2-нши секретари М.И.Золотухин мага оьзининъ партбилетин береятып, сонынъ тысын суьйди эм билетти эвакуацияга йибермеске, соны Сусловтынъ оьзининъ колына бермеге тиледи.
Аьр бир партизан отрядына орынласаяк ерин белгилев керек эди, отрядлар баьриси 30-га ювык саналган. Отрядлар командирлери этилинип, аьдетке коьре, райисполкомлар председательлери, комиссарлар этилинип партия райкомларынынъ 1-нши секретарьлери беркитилгенлер.

Август айдынъ басында баьри партизан отрядлары да, М.Дахадаев атындагы отрядтан оьзгелери, орынласаяк ерлерине карап кеттилер эм 15-20-ншы августта оьз ерлерине еттилер. Махач атындагы отрядтынъ сырасы Караногай районнынъ партизанларыннан туьзилген эди эм сонынъ командири – Владимир Георгиевич Ломидзе, комиссары – бу сыдыралардынъ авторы, Юсуп Идрисович Аджиев эди. Махач атындагы отрядына Караногай, Ашшыкулак эм Коясыл районларынынъ колхозларынынъ эм совхозларынынъ малларын эм техникасын Дагестанга эм Азербайджанга еткеруьв борышы тапшырылды.

Бу керекли исте тукымлы койлар оьстируьвши 2-нши номерли совхозынынъ (сонъында «Червленные буруны» патшалык заводы. – Ред.) бас зоотехниги Сергей Иванович Брызгалов ийги коьрим коьрсетти. Оьз аьелин совхоз куллыкшыларынынъ баска аьеллери мен бирге эвакуацияга йиберип болып, Брызгалов уьстине фуфайка кийип, колына койшы ярлигин алып, койшылар ман бирге энъ де ийги тукымлы койлар отарын айдап йолга шыкты.

Эвакуация ислеринде партизанлар: Абушаид Инигов, Сейпулла Янмурзаев, В.А.Баисов, Иван Неткачев, Абросим Балугов, Зайнав Яхьяев, Анатолий Шестоперов эм коьп баскалар белсенли катнастылар. 1942-нши йылдынъ 1-нши июниннен 20-ншы августына дейим Махач атындагы партизанлар отряды 175000 койларды, 5000 артык тувар малды эм 2000-ге ювык атларды районнан тылга коьширдилер.

Малдынъ бир кесеги немец-фашист аьскерлерининъ тылы болган Махмуд-Мектеб авылыннан (Коясыл районы) айдалып шыгарылды. Боьтен де «Червленные буруны» совхозынынъ баалы деп саналатаган тукымлы койларын айдавга уьйкен маьне берилди.

22-23-нши августта Махач атындагы партизанлар отряды малды айдав куллыгын кутардылар эм малшылык продуктларын – юнди, майды, ший малды толы кебинде темир йол станциясына еткердилер. Солай ок районнан патшалык банкты эм калган учреждениелерининъ баьри де баалы затларын коьширдилер.

Бу заманга душпан тылында подпольный куллыкты юритуьв ниет пен партия эм комсомол туьркимлери туьзилдилер. Сондай партия организациясынынъ секретари эм тылдагы подпольный истинъ етекшиси этилинип эсли партия эм совет активисти Боранбай Асанов беркитилди. Партизанлар ман подпольщиклердинъ байланысын тутув уьшин коьрисуьв уьйлери белгиленди: Куьнбатар авылында авыл Советининъ председатели Куьнбийке Мусаевадынъ, Батыр-Мурза авылында «Бирликкен» колхоз председатели Юсуп Кургановтынъ, Арсланбек авылында – Дильманбет Шамавовтынъ уьйлери.

Район орталыгы Терекли-Мектеб авылында бизим осал савытланган кишкей (32 аьдем) партизан отрядыннан оьзге гарнизон куллыгын юритуьвши аьскер боьликлери йок эдилер. 24-нши августта бизим разведка куьби алдышы немец аьскер боьликлери Куьнбатар авылына еттилер деп билдируьв аькелди. Терекли-Мектеб авылын коршалагандай амал таппай, Кизляр каладынъ гарнизон етекшиси генерал-майор Селиванов район орталыгын калдырмага буйырды эм партизанлар оьзлери орынласаяк ерине карап йолландылар. Болса да олар район орталыгыннан 12 шакырым кетип, Калинин атындагы колхозында конмага токтадылар. Отряд командирининъ буйрыгы бойынша эртенъгиси куьн, 25-нши августта, 26 аьдем буйратларга карап йол аладылар. Солардан 6 аьдем разведка исин юритуьв уьшин кери артына кайтады.

Куьндиз, 12 саьатлерде куьнбатардан Терекли-Мектеб авылына киреятып, сол алты партизанлар минометы ман автоматлары болган 50-ге ювык немец отрядына карсы боладылар. Партизанлар колларындагы савытларын кулланып, атысып, кайтип болса да оьзлерине етедилер. Атысув аьсеринде немецлер 1 атты яралайдылар эм партизан Неткачевтинъ фуражкасын теседилер.

Август айынынъ ызында немец баскыншылары савлай Караногай районын бийлеп аладылар. Кизлярдан 45 шакырым эректе орынласкан Арсланбек авылында 700 аьдем, Кумлы авылында – 300, Караногай район орталыгында – 300 аьдем саналган немецлер гарнизонлары орынласадылар. Биргелес партизан отрядларынынъ штабларынынъ билдируьвлери бойынша баьриси бу якларда 1300 ийги савытланган немец баскыншылары бар деп саналган.

(Ызы болаяк).