Мине сондай янымызга якын, юрегимизге ювык болган шоьлимизге багысланган шара Ногай районымызда ерлескен А.Тахо-Годи атындагы музейининъ филиалында Ногай район Хатын-кызлар советининъ эм китапхана куллыкшыларынынъ уйгынлавы ман оьтти.
Шарады, оьзининъ шоьллигине суьйимин бир соьз бен айтып калмаган, аьр бир ерин, кувыс-муьйисинде, кургаклыгына да карамастан, ярасыклыкты коьрген Асият Бадий кызы Манкаева ашты эм юритти. Шарада оннан баска болып, шоьлимиздинъ буьгуьнги кургаклыкка калувына яны авырыган аьдемлер: экология бойынша районлар ара комитетининъ куллыкшысы М.Бальгишиев, Ногай район орманлык хозяйствосынынъ етекшиси, Россия Федерациясынынъ ат казанган орманшысы Ф.Дикинова, А-Х.Джанибеков атындагы орта мектебининъ биология сабагыннан окытувшысы О.Кадылова, Кадрия атындагы паркынынъ бавшысы А.Аметов, фермер А.Биякаев, суьвретши О.Суюндиков, китапхана куллыкшысы Б.Бегалиева, Ногай орманлык хозяйствосынынъ куллыкшылары Джамиля Амамбаева, Динара Адильханова бар эдилер.
Бу куьнлерде бизим аллы-ясыл шоьллигимиздинъ кум такырга айланувында бизим оьзимиздинъ уьйкен куьнамиз бар. Оьзек те, экологиялык туьрленислер де оьз косымын этеди. Куьннинъ иссилигиннен бар йылгалар курыйдылар, неге десе оларга косылатаган сувлар йок, сув да куьннен-куьнге кытлык болады, малдынъ коьбеюви – шоьлдинъ кум такырга айланувынынъ бас себеби. Сонынъ акында биринши соьз берилген, экология бойынша районлар ара комитетининъ председатели Мурзабек Бальгишиев те айтып кетти.
– Бес-алты йыл артта кум такырга айланган сол шаклы ерлер болган болса, бу куьнлерде савлай шоьлимиз кумга айланды. Бас себеп, оьзек те, малдынъ коьплиги. Аьли уьшин бир Таьтли-Булак авылында уьш аьелде уьш мынъ увак мал бар, солардынъ туягы ерди онъдырмайды. Бизим де ыхтыярларымыз айлак кишкей, коьп ерлерде биз терисликлерди коьрсек те, айтып болмаймыз.
Калмыкия Республикасында да аьллер бизикилерден артык тувыл эди. Аьли олар бар маьселелерин тайдырув уьстинде аз куллыклар этпейдилер. Олардынъ маьселесин, толысынша болмаса да, фитомелиорация шешпеге ярдамын эткен. Биз де солардан уьлги этип алмага болаякпыз. Элбетте, бизим кургаклыкты аз болса да, фитомелиорация тайдырмага болар эди. Оьзек те, сол да коьмек этпес, эгер биз малдынъ санын азайтпасак, уьйкен тувар, увак мал болсын, закон бойынша йорыклар тутылып сакланмаса, – дейди Мурзабек Сейдахмет увылы Бальгишиев. Онынъ айтувы да дурыс, мал айлак коьп болды. Анълаймыз, халк ийги яшавды да суьеди, малдан заьлимдей келим де келеди, ама келеектегиди де ойламага керекпиз. Шоьлди кум такырга айландырсак, мал тувыл, тек туье сакламага калады, оьзимиз де сувсыны канмаган мал кимик, кырга шыгып, бир таза ава ман тыныс алмага заьр болып калармыз.
Шоьлдинъ бу куьнги маьселеси акында оьз ойын Ногай орманлык хозяйствосынынъ етекшиси Феруза Курманали кызы Дикинова да айтып кетти:
– Аьллеримиз айлак осал, йыллар ман бирге бизим де ис аьрекетимиз бойынша коьп туьрленислер болып келеди. Ногай районымызда Орманлык хозяйствосы 1964-нши йылда туьзилген. Баслапкы йылларда бизим ыхтыярларымыз да, мырсатларымыз да айлак уьйкен эди. 2000-ншы йылда Орманлык кодексине туьрленислер киритилдилер, соларга коьре бизим мырсатлар аз болдылар. Аьли де биз аз куллыклар этпеймиз, тек сувдынъ йоклыгы коьп етиспевликлерге еткереди, бар тереклер картаядылар, коьллер курыйдылар. Шоьлдинъ аллы-ясыллыгы йойылады. Соны саклар уьшин орманлыклар ясартылып турмага кереклер, аьли уьшин бизде сондай мырсатлар йок. Бизим штатта куллыкшылар саны да азайган. Тереклер олтыртаяк болсак, кырдан кесек заманга аьдемлер алмага керек болады. Олардынъ да коьбисинде сулып болмайды. Терек олтыртув бизим борышымыз болмаса да, кесек заманга алынган куллыкшылардынъ янларында, терек олтыртув йорыкларын анълатып юремиз.
Туьрли акциялар озгарамыз, сол акцияларда катнасувга район яшавшыларын шакырамыз. Коьбисинше, ясуьйкен несил шакырувга оьз сеслерин бередилер. Сол санда Ногай район Хатын-кызлар советининъ председатели Асият Бадий кызы Манкаева оьзининъ кыймаслары ман дайым да болады. А-Х.Джанибеков атындагы орта мектебининъ биология сабагыннан окытувшысы Ольга Александровна Кадылова бу куьнлерде онкология маразы ман авырыйтаганлар санынынъ коьбеювининъ бас себеби экологиямыздынъ туьрленуьви болады дейди. Экологияды туьрлендиретаганлар – биз оьзимиз.
– Анълаймыз, яшав коьп яктан туьрленген. Янъы технологиялар да куьннен-куьнге оьрленеди. Автокоьлик саны да коьп кере оьскен. Соларды юватаган ерлер де район орталыгында ашылады. Солардан шыгатаган коьпиршиклер ден савлыкка зарар аькеледи. Солар аркалы авыр темирлер авага шыгып, биз ишетаган сувга туьседи, соьйтип, биз денимизге зыян келтиремиз. Орманлыкларда аьдемлер тыншаймага суьедилер, ама артыннан йыйнамага суьймейдилер. Баьримизге белгили, бизим халк, коьбисинше, артыннан коьп кокыс калдырады. Сол наслыкты балаларга йыйнамага туьседи. Сондай акцияларды мен хош коьрип алмайман, мендей ата-аналар да аз тувыл. Сондай калатаган наслыкка балалардынъ коллары тиймей, батыратаганлар оьзлери йыйнаса экенлер. Баьриннен де уьйкен маьселе – бизде сол сисе бутылкаларды тайдырув тармагы йок, – деди ол.
Аьли уьшин шара катнасувшылары Ольга Александровна Кадыловадынъ сисе бутылкаларды тайдырув тармагынынъ кереклиги мен макул болдылар. Келеекте сол соравды Ногай район йыйыны алдында коьтермеге ниет бар.
Шарада Оспан Суюндиков, Александр Аметов, Асанбий Биякаев, Беризат Бегалиева, Кизлярхан Асанова эм орманлык хозяйствосынынъ куллыкшылары Джамиля Амамбаева эм Динара Адильханова оьз ойлары ман боьлистилер.
Асанбий Биякаев: «Кум такырга айланган ерлеримизди ясылландырув уьшин Таьтли-Булак авылынынъ бир неше яслары ман ерди коралап, терек олтыртып оьстирмеге ойымыз бар. Тек ойымызды яшавга шыгарувга карыж керек, биз соны оьз куьшимиз бен этеекпиз», – деди.
Беризат Бегалиева Ногай район китапханасы кайдай акциялар озгаратаганын эм алдынларда озгарганларын айтып кетти. Йыйылганлардынъ коьбиси, алдын «энъ де ясыл азбар» деген шара озгарылганын эслерине алдылар эм соны кайтадан янъыллантув да аьруьв болаягын айтып оздылар.
Шоьлимиз кум такырга айланганы – бек оьткир маьселе. Соны тез арада шешуьв йок. Бир Ногай районымыз сол маьселеди шешип те болмаяк, бу ерде федераллык дережеси болган карарлар алынмага керек. Аьли уьшин биз оьзимиздинъ тувган еримизге ян авырувымызды (оькинишке, йок болган) теренлетпеге шалыссак та, ийгиликке бир абыт болар эди.
Бу куьнги шарады озгарган эм уйгынлаган ерли музей етекшиси Каирбек Сейдахмет увылы Бальгишиев эм Ногай район Хатын-кызлар советининъ етекшиси Асият Бадий кызы Манкаева оьз янларын кыйнаган маьселеди шешуьвге йол салып, айтылган шоьллигимиздинъ келеектегиси оларга бек маьнели экенин коьрсеттилер.
Г.Сагиндикова,
РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.
Суьвретлерде: маьселеге багысланган шара катнасувшылары; китапхана куллыкшылары ман аьзирленген китап- лер выставкадынъ касында А.Манкаева ман Б.Бегалиева; кум такырга айланган шоьллик.
