«Эгер тилим меним йок болса, мен аьзирмен буьгуьн ок та оьлмеге», – деп язган оьз заманында белгили дагестан шаири Расул Гамзатов. Ол сав оьмири оьз ана тилин саклав уьшин куьрескен эм оьз яшавында эм поэзиясында оны оьр коьтерип турган, оны ман дайым оьктем де болган.
Белгили болганлайын, тил – миллеттинъ оьктемлиги, онынъ тарихи, маданияты, аьдети эм кылыгы. Аьлиги заманда кайбир йолдаслар, боьтен де бизим яслар ана тилине тийисли маьне бермей, оны оьз балаларына уьйретпей, коьп затты йояды. Боьтен де миллеттинъ менлигин. Ана тилин билмей турып, миллеттинъ байлыгын несилге бермеге бек кыйын эм авыр.
Дагестан Республикасында отыздан артык миллетлер яшайдылар эм аьрекет этедилер. Ерли халклар мунда оьзлерининъ 31 тилинде соьйлейдилер. ДР Конституциясына келисли болып, республикада 14 патшалык тиллери бар: орыс, авар, агуль, азербайджан, даргин, кумык, лак, лезгин, ногай, рутул, табасаран, тат, цахур эм шешен тиллери.
Аьлиги заманда коьп калалардагы мектеблерде балалар ана тилин уьйренедилер. Болса да толы кепте не ямагатта, не аьелде ана тилине тийисли йосыкта маьне берилетаганы сезилмейди. Коймасанъыз, кайбир ата-аналары баламды ана тилинде окытпанъыз деп аьризе де язып бередилер. Соны ман балалары орыс тилин окымага коьшедилер. РФ Государстволык Думасы ана тилин уьйренуьв акында закон да кабыл эткен. Сога коьре окувшылар кайсы тилде окымага эм уьйренмеге керегин оьзлери сайлайдылар.
Мектеблерде ана тилин уьйренуьвге бир неше саьат бериледи. Берилетаган саьатлер тилди толыша уьйретуьвге аз. Ана тилин уьйде уьйренуьв керек деген ой тувады. Кайбир экспертлердинъ токтастырувлары бойынша, Дагестаннынъ уьйкен деген этнослары аьли де бир 50 йыллар яшарлар, сонъ олар да оьли деген сырага коьшерлер. Язувлары болмаган тиллер болса, 20-30 йылдан йок боларлар дейдилер.
Тилди уьйренетаган аьлимлердинъ айтувлары бойынша, ана тиллерининъ аьрекет этуьвлерин кенъейтуьв амаллары ман эм онынъ статусын коьтеруьв мен аьлди ийгилендирмеге болаяк экен. Ол да не десенъиз, ана тилинде адабиат китаплерин шыгарув, ана тилиндеги коьлем информация амалларын колтыклав, мектеблерде ана тилин уьйренуьв уьшин аьруьв аьллерди туьзуьв эм сондай баскалар.
Ана тилин уьйренуьв уьшин аьдемлерге бир-бири мен соьйлесуьв эм ана тилинде катнаслык этуьв керегеди. Тилди билесинъ ме яде билмейсинъ ме баскалыгы йок. «Тама-тама коьл болар» дегенлей, соьйлесе келе, ана тилин билмеге йол ашылады. Оны бизге этуьв эм анълав керек.
Соьзимди тамамлай келип, булай зат акында айтпага суьемен. Бизим кайбир авылларымызда аьлиги заманда ата-аналар уьйлеринде балалары ман орысша соьйлейдилер. Мен оны Ногай районына барганда, эки куьн ишинде сезбей болмадым. Меним: «Неге олай этесиз?» – деген соравыма бир аьел де явап берип болмады. Солай болганда, сосы меним макаламды окысалар уялмага да болар. Келинъиз, ногайларым, яс несилге ата-ана тилимизди уьйретпеге заман да эм амал да табайык. Ол болмаса, йыллар оьтсе, оькинишли болып калмага да болармыз.
Анвар-Бек Култаев.
