Мага быйыл Махачкала каласында «ННТ» телевидениесинде практика оьтпеге туьсти. Бизим куьбимизди телевидение куллыкшысы Сусанна Арсен кызы Халилова етекшиледи. Ол меним ногай миллетли экенимди анълап, суьйинди. «Мен – крым ногайман» деп, мени мен оьз тилинде соьйлеп баслады. Бир-биримизди анълаганымызга суьйиндик, сонъында оьз тилимизде соьйлейтаган эдик. Сусанна Халилова меним бир неше соравларыма яваплар берип, оьзининъ, халкынынъ акында хабарлады.

– Сусанна Арсен кызы, ата-ананъыз, тувып-оьскен аьелинъиз акында хабарлаганынъызды суьемиз.

– Мен Узбекистан элинде тувганман. Меним тувган халкым 1944-нши йыл айдалган бу ерлерге. Атам – крым татарлардынъ миллет барысынынъ белсен катнасувшысы, студент йылларында халкын тарих аталыгына – Крым ерине кайтарув уьшин коьп куллык эткен. Ата-анам бирге яшаганлы быйыл 45 йыл болды, олар бизге ийги коьрим болады. Биз оьзимизди наьсипли балалар деп санаймыз, бир-биримизди анълап, сыйлап уьйрететаган эди олар, аьелимизде крым татар халкынынъ аьдетлери тутылады. Уьйдинъ босагасыннан абытлаганда ок, тувган тилимизде соьйлеп баслаймыз, соьйтип тербиялаган бизди атамыз. Аьелимизде биз доьрт бала болып оьстик, мен – энъ де уьйкени, синълим Зарема США элинде яшайды, аданасларымыз Крымда – Алим эм Муслим. Бизим аьелимиз оьз халкынынъ аьдетлери бойынша яшайды. Алим аьлейи Эвелина, балалары Эмир-Сали, Мавиле эм Эшфер мен ата-анамыз бан бир уьйде яшайдылар. Уьйкен атам да, нагашатам да окытувшылар болган. Уьйкен атам Эмир-Сали Халил улы Халилов Узбекистан элининъ ат казанган окытувшысы болады.

– Оьктемлик пен крым татар халкынынъ кызыман деп айтасыз. Халкынъыздынъ тарихи акында хабарланъызтагы.

– Крым татарлар халк болып Крым еринде XIII-XVII юзйыллыкларда туьзилген, бизим халктынъ тарих негизи Крымда ерлескен туьрк халклар болады, айырым орын халктынъ туьзилуьвинде половшыларга бериледи, олар гуннлардынъ, хазарлардынъ, печенеглердинъ ерли немерелери боладылар.

– Мен окыган эдим, крым татарлар уьш этникалык куьплерге боьлинеди – кубыла ягалы, тав эм шоьл Крым. Кайсы куьпке сизинъ тукымынъыз киреди? Крым ногайлары ман кайдай байланыс тутасыз?

– Дурыс, крым татарлар этникалык бойынша уьш куьпке боьлинеди, мен кубыла ягалы татарлар куьбине киремен. Бизим куьптинъ туьзилуьвинде Крымда яшайтаган греклер, итальяншылар катнастылар.
«Чель тарафлы къырымтатарлары» деп биз бизим ногайларга айтамыз, олар бизим халкымыздынъ этносы деп саналадылар. Крымда коьшпели ногайлар Сахиб Герайдынъ заманында орынластылар. Онынъ буйырыгы ман баьри коьшпели халклар Крымда орынласты деп айтылады. Герай кызганмай баьрисине де уьйлер салынъыз деп ерлер пайлайды, соьйтип, ногайлар Крымнынъ шоьл ерлеринде калганлар, олар крым татарлар деп язылган. Мен Симферополь каласында патшалык университетинде окыган йылларда шоьл татарлардынъ диалектин (чель татафлы шивени) уьйренип, тергеп туратаган эдим. Биз бир халк боламыз. Крым татарларда такпак бар: «Ногайга тойга барсанъ, эт ашарсынъ, татка тойга барсанъ, от ашарсынъ». Татлардынъ эм кубыла ягалы татарлардынъ асы – оьлен, ясылша, шоьлде яшайтаган ногайлар эт ашайдылар. Шоьлде яшайтаган крым татарлардынъ арасында билимли, талаплы аьдемлер коьп. Солардынъ бириси – Бекир Чобан-заде, онынъ аты тек Крымда тувыл, баска эллерде де белгили. 1924-нши йыл аьлим, филолог-тюркологты Азербайджан элининъ етекшилеви Баку каласына университетке ислемеге шакырганлар. Бекир Чобан-заде араб язувдан латин язувга коьшируьв исинде катнаскан. Аьлим Ташкент, Бухара, Фергана калаларында пединститутларда преподаватель болып ислеген, 1930-35-нши йылларда Фергана пединститутында узбек тилининъ кафедрасын етекшилеген. Сондай белгили аьдемлеримиз коьп.
– 1944-нши йылдынъ курал айынынъ 18-нши куьни крым татарлардынъ депортация куьни деп белгили.

— Савлай халкынъызга бу куьн кайгылы экенин анълаймыз. Сизинъ аьелинъизге бу оьзгерис оьз отын тийдирди ме?

– Оьз аьвелгисин эсинде сакламаган халктынъ келеектегиси йок деп айтылады. Кашан да, меним халкым сол куьнлерди бир де мутпайды. Бизим халкымыздынъ тарихинде бу оьзгерис канлы ыз эм таркамастай кайгы калдырган. Йыл сайын бу оьзгеристи биз белгилеймиз. Буьгуьнлерде сол куьнлердинъ шайытлары аз калган, биз аталарымыз, тетелеримиз хабарларыннан билемиз депортация акында.

Меним эсимде, биз Узбекистанда яшайтаган заманда, шай ишип кафеде олтырган эдик. Ушып бараяткан самолетты коьрип, атамыз сорайды: «Бу самолет кайда ушады?». Биз, 4-5 ясымыздагы балалар, яваплаймыз: «Крымга». Меним атам Горьковская областинде 1947-нши йыл тувган, крым татарлар сонда да айдалган болган, бир неше йылдан сонъ олар Узбекистанга коьшкенлер. Совет йылларында Крымга бизди киргистпейтаган эди, СССР эли бузылган сонъ, биз тувган еримизге кайттык. Бизим аьел Крымга 1989-ншы йыл кайтты. Узак ят ерде турганда, биз билетаган эдик – бу бир кесек заманга, биз Аталыгымызга кайтармыз. Соны карт та, яс та билетаган эди.

– Куллыгынъыз акында хабарлаганынъызды суьемиз. Узактагы Крымнан Дагестан ерине сизди бакты кайтип аькелгенин де эситтиринъиз деп тилеймен.

– Мен телевидениеде ислемеге бала заманнан алып суьетаган эдим. 6-7-нши классларда окыйтаган заманда атамнынъ касында олтырып, «Время» телеберуьвин карайтаган эдим. Мен мектебти битирип, крым татарлар филологиясынынъ факультетине туьстим. Сонъында, «Крым» ГТРК-сынынъ редакциясына ислемеге бардым. Университетте 2-нши курста окый турып, мен «Кешки кофе» деген программа ман эфирге шыктым. Сонъында «Хабарлар» деп аталган хабарлар службасында юритуьвши эм корреспонденти, ямагат-политикалык ток-шоудынъ юритуьвшиси болып иследим, бу телеберуьвлер баьриси де крым татар тилинде эди. Крым Россияга косылган заманда биз патшалык «Миллет» каналын эм «Аталык тавысы» деген радиостанция аштык. Мен телевидение эм радио соравлары бойынша генераллык директорынынъ орынбасары болып иследим. Канал кеше-куьндиз ислейтаган эди, биз баьри кабель тармаклары эм спутникке шыктык. Сол телевидение ашылувдынъ аркасы ман мен Дагестан Республикасына келип калдым.
Крым Россияга косылган куьнлерде бизге крым татарларды, мусылманларды коьтергишлев ниет пен Дагестаннан делегация келди. Кардаш республикадан келген куьпти Крымда Дагестан Республикасынынъ Аькимбасынынъ маслагатшысы Израил Кебедов етекшилеген эди. Сол заманда бизим халкымызга этилген коьмек, созылган кол – ол бек ийги ис эди сол коьтергишлев бизге межигитлерди кайтадан тургызбага, янъыларын курмага амал берди. Мени Израил Кебедов коьп миллетли Дагестан ман таныспага шакырды. Соьйтип, мен сизинъ элинъизге келдим. Аьлиги заманда ННТ каналында информационлык редакциясында продюсер болып ислеймен.

Дагестанда конаксуьер, ашык юрекли ийги аьдемлер яшайды. Сизинъ республиканъыздынъ халклары оьз ата-бабаларынынъ аьдетлерин саклайдылар эм несилден-несилге коьширедилер. Мунда тарихи, маданияты бай халклар яшайдылар. Сизден коьп затка уьйренмеге болады. Мен ойлайман, бизим катнаслык, дослык йылдан-йылга беркленер, неге десе бизим халкларымыздынъ тарихи ортак. Меним ниетим – Ногай районында болып, ногай халкынынъ маданияты ман таныспага, неге десе бизим тамырларымыз, ата-бабаларымыз бир.

– Сусанна Арсен кызы, кызыклы хабарласувынъыз уьшин савболынъыз. Сизди конак эсабында бизим кенъ Ногай шоьлинде куьтемиз.

Хабарласувды юриткен Гульфира Бекмуратова.