Кишкей Аталыгымызды биз аьр заманда да юрегимизде саклаймыз. Сол да акыйкат соьзлер, неге десе тувып-оьскен еримиз бизге куьш береди, кайратлы ислерге даьвлендиреди. Соьйтип, белгили ногай аьлим, исламовед, этнограф Ахмет Амин увылы Ярлыкапов Ногай шоьлине алгасайды, мунда неше йигитлерди баврайына кайтарган ювсан ийиси, мунда кардаш-тувганлары, мунда энъ де ювык аьдеми – Анасы.

– Шоьлдинъ авасы да баска, оны аьдем мутып болмайды, – деп айтады Ахмет Амин увылы. Коьплеген ерлерде элгезер болып юреди ол, савлай дуныяга белгили окув ошакларынынъ капыларын ашады, лекциялар окыйды, савдуныялык конференцияларда, семинарларда катнасады, ама яны ман – Ногай шоьлинде.

Ахмет Ярлыкапов янъыларда оьзининъ 50 йыллык мерекесин белгиледи. Артына бурылып карап, ол оьзининъ яшавына белги салады. Кашан да, коьп куллык этилген ногай халкынынъ тарихин, уллылыгын данъклатув ниет пен. Болса да, алдыда аьли де коьп ислер, мыратлар бар экени акында Ахмет Амин увылы аян айтады.

Ахмет Ярлыкапов Дагестан Республикасынынъ Ногай районынынъ Терекли-Мектеб авылында тувган. Ерли мектебти куьмис медаль мен битирген. Яс тарихши кесписин сайлайды эм Москва каласына патшалык университетине туьсуьв ниет пен барады. МГУ-да Ахметке окымага буйырмаган болар, сол заманды ол оьзи оькинишсиз эсине алады.

– Мен, Москвада патшалык университетти битирип, аьлиги заманда биревге де белгисиз профессор болып юрген болар эдим, белки, яшавым кызыклы болмаяк эди, – деп куьлемсиреп айтады аьлим. Сонъында яс аьскер сырасында Череповец каласына эр борышын 135-нши согыс-курылыс отрядында толтырмага кетеди. Кайтып келген сонъ, Ахмет Ярлыкапов Ростов каласында патшалык университетине туьседи эм 1995-нши йыл уьстинликли битиреди. Сол йыл ок яс специалист Россия илми Академиясынынъ этнология эм антропология институтынынъ «этнография» кесписи бойынша аспирантурасына туьседи. 1999-ншы йыл тамбыз айында Ахмет Ярлыкапов «Ислам шоьл ногайларында (XX юзйыллык)» темасы бойынша диссертациясын уьстинликли яклайды. Сол йыл караша айыннан алып 2014-нши йылга дейим Ахмет Амин увылы этнология эм антропология институтында тамада илми куллыкшысы болып ислейди. Сол йылларда ол окув, илми-ярыкландырув эм илми-уйгынлав аьрекети мен белсен каьрлейди. Соьйтип, 2000-2012-нши йылларда Россия патшалык гуманитарлык университетининъ илми уьйренуьв окув-илми орталыгында доцент болып ислейди, солай ок бас каламыздынъ баска йогары окув ошакларында преподаватель куллыгын юритеди.

Ахмет Ярлыкапов – 2009-2013-нши йылларда Россия антропологлар эм этнографлар Ассоциациясынынъ толтырувшы директоры. 2006-ншы йылдан алып йыл сайын Сырт Кавказ регионларында этнографиялык излевлер юритеди, Савлайроссиялык эм халклар ара конгрессларда, симпозиумларда, конференцияларда, «тоьгерек столларда», семинарларда катнасады. 2008-нши йыл аьлим Великобританияда Эдинбург университетинде, 2009-ншы йыл Вашингтонда Вудро Вильсон атындагы излевшилер уьшин халклар ара орталыкта стажировка оьткен. 2011-нши эм 2013-нши йылларда Ахмет Ярлыкапов Казахстан элине Л.Гумилев атындагы Евразия миллет университетинде лекциялар окымага шакыртылады. Ахмет Амин увылы английс, туьрк, китай, орыс эм баска тиллеринде баспаланган илми монографияларынынъ, макалаларынынъ авторы болады. 2014-нши йылдан алып Ахмет Ярлыкапов Россия МИД МГИМО халклар ара излев институтынынъ региональли кавыфсызлык эм Кавказ маьселелер орталыгынынъ тамада илми куллыкшысы болып ислейди.

Ахмет Амин увылы федераллык дережели эксперт деп белгиленеди, ол радио эм телевидениеде туьрли темалар эм соравлар бо- йынша шыгып соьйлейди. Казах, английс, немец, туьрк, солай ок Россия халкларынынъ тиллеринде (ногай, кумык, татар, крым-татар) соьйлейди. Ол социаллык антропология, этнология, кавказоведение, дин экстремизмди излестируьв тармакларында белгили россиялык экспертлерининъ бириси болады. МГИМО етекшилерининъ айтувына коьре, аьлимнинъ университетке ислемеге шыгувы йогарыда белгиленген тармакларында эксперт потенциалын коьпке куьшлендирди.

Ахмет Ярлыкаповтынъ аьр бир излестируьвинде кишкей Аталыгына суьйим аян коьринеди. Онынъ илми йолы ногай халкынынъ тарихин эм маданиятын уьйренуьвден, излестируьвден басланган. Ол 1990-ншы йыллардынъ кавыфлыгына карамастан, архив пен китапханада ислеп калмай, майданларда юретаган антропологлардынъ сырасына киреди. Студент йылларында ол тувган шоьлине археологлардынъ экспедициясынынъ сырасында келген эм йолдаслары ман бирге уьйкен куллык юриткен. Бириншилей болып, аьлим Сырт Кавказда радикальли ислам куьплердинъ аьрекетин уьйренип баслаган. Бу ислер Ахмет Амин увылын баска темады излестируьвге аькеледи. Сол йылларда исламнынъ янъыдан куьш алувы коьп ойлар тувдырады. Власть органларынынъ оларга оьз карасы бар эди, баска политикалык куьшлердинъ карасы да бар болган. Соьйтип, сол йыллар этникалык эм политикалык куьшлердинъ катнаслары айлак кыйынлы аьллерде эди.

Ахмет Ярлыкаповтынъ коьплеген ислери сол темага багысланган. Ызгы йылларда аьлим Сырт Кавказ мусылманлардынъ сырт якларга кетуьви акында язады, «янъы» регионларда мусылман куьплерининъ туьзилуьвине маьне береди, аьлиги Россия еринде исламды мысал этип коьрсетип, сол темадынъ маьселелерин де ашык этип аянлайды. Бу тема бойынша РАН востоковедение институтында эм МГИМО институтында семинарлар озгарылады, уйгынлавшылардынъ бириси оьзи Ахмет Ярлыкапов болады. Исламды уьйренуьв бойынша Ахмет Амин увылы белгили специалистлердинъ сырасына киреди. «Аьдеттеги» эм «радикальли» исламнынъ баскалыклары акында коьп ойлар айтылады, сол тема бойынша аьлим оьз ойын ашык этип айтады. Ахмет Ярлыкапов Россия тыс эллер ислери министерствосынынъ План-заказын толтырув бойынша этетаган излестируьвлерине, мысалы, радикальли исламга карсы тыс эллер ислери эм оларды россияда этилинетаган ислер мен тенълестируьв, энъ де йогары баа бериледи.

Оьзининъ ис йолдаслары, белгили тарихшилер эм этнографлар В.Кореняко эм В.Бобровников пан оьткерилген коьплеген майдан излестируьвлерининъ сырагысы 2016-ншы йылда баспаланган «Сынтаслар. Ногай шоьлининъ камыр таслары» деген китап болады. Аьлимнинъ баска кызыклы эм маьнели проекти – «Кавказ йыйынтыгында» баспаланган караногайлардынъ ызгы приставы Ф.Капельгородскийдинъ «Караногай, коьшпели халктынъ патриарх яшав-турмысы акында» деген колязбасы. Бу макала XVIII-XIX юзйыллыкларда ногай халкынынъ тарихи бойынша маьнели эм баалы билдируьв булагы деп белгиленеди. Аьлим «Ислам алдынгы Россия патшалыгынынъ еринде» деген коьп топлы энциклопедия проектинде катнаскан, коьплеген йыллар «Уьйкен Россия энциклопедия» ман тар байланыс тутады.

Ахмет Ярлыкапов – Россия, США, Европа эм Азия эллеринде озгарылатаган маьнели илми форумлардынъ катнасувшысы. Ис йолдаслары онынъ континентлер арасында юруьвининъ тезлиги акында маскаралайдылар. Аьлим россиялык мусылманлар дуныясында сый-абырай казанган, ол Казань каласынынъ «Бизнес-Online» баспасынынъ 2019-ншы йылдынъ ишинде 100 энъ де абырайлы мусылманларынынъ рейтингинде 46-ншы орынды алган. Ахмет Амин увылы баьри маданият буршавларды да бузады, Сырт Кавказдынъ мусылман куьплерининъ дуныясында эм академия илмилерининъ дуныясында оны оьзиндики деп санайдылар. Бу ерде оны ийги коьшируьвши деп айтпага боламыз. Сол эки дуныядынъ да тилин билетаган антрополог бир дуныядынъ тилине баска дуныяды коьширип болады. Сондай сулып – ийги аьлимлердинъ яшавынынъ эм исининъ маьнеси эм амалы. Баска соьзлер мен айтканда, Ахмет Ярлыкапов аьр бир аьдеттен тыскы оьзгеристе инсанларга ювык эм анъламлы зат табады.
Макаламды тамамлай келе, россиялык тарихши Альберт Эйнштейннинъ соьзлери эсиме келеди: «Илми бир де кутылган китап болмаган эм бир де болмаяк». Мен Ахмет Амин увылына онынъ илми аьрекети аьли де коьп бийикликлерге етисип, бир де кутылмаганын йорайман.

Эльмира Кожаева,
«Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ бас редакторы.
Суьвретте: А.Ярлыкапов.