Ногайымнынъ аьр бир соьзи акыйкат, боьтен де бурынгыдан калган соьзлерди окысанъ, ойлайсынъ, тек туьнегуьн язылгандай, сондай да келисли бизим яшавымызга. Эр кисилерге таянамыз, олар бизим коршалавшыларымыз деп оьктемсиймиз. Кашан да, кайтип оьктемсимейик, боьтен де аьлиги заманда оьз йигитлигин коьрсетип турган баьтирлеримиз – коьзимиздинъ алдында. Олар яшавларын курманлык этип, тас камырларга айланып, бизим эслеримизде дайымларга калганлар.

Мен тагы да бир кере газетамыздынъ бетлеринде окувшыды соьйлейик деп шакыраман. Эр кисилерди эр касиетли этип тербиялап боламыз ба экен? Сол сорав мени ызгы заманда тынышсызландырады. Баьримизде де бар балалар, аданаслар, солардынъ юреклерине, янларына эрклик, йигитлик касиетлерин эндируьв ниет пен кайдай амаллар аламыз? Ызгы йылларда сол сорав уьстинде, мага коьре, бизде маьселелер йок тувыл. Онлаган йыллардан бери ясларды аьскер сырасыннан калдырамыз, дурыс, эгер онынъ ден савлыгы осал болса, оны мукаят та осал этпеге бир маьне де йок, биз болсак, сап-сав балаларымызды «сакат» этип, сога мынълаган акша тоьлеп, уьйде саклаймыз. Кашан да, бала баьримизге де аявлы, ама тек бир Кудайга аманатлап, увылларын Аталыкты сакламага йиберип турган аналарды да коьремиз. Мен олардынъ алдында басымды иемен.
Яшав инсанды туьрли аьллерде калдырады. Кыйынлык болсын, тынышлык болсын, биз туьрлише оьтемиз сол оьзгерислерди, сол заманда касиетлеримиз де, тап сувда калкыган майдай болып, йогарыга шыгады. Соьйтип, арамызда уьндемей юрген оьзден, танъ ясларымыз каты согысувларда баьтирлик коьрсетип, оьзи мен йолдасларын ябып, явга коьзбе-коьз шыгадылар эм оьледилер. Сол тувыл ма шынты эр кисидинъ касиети? Оькинишке, мобилизация заманда борыштан кашканлар да болды. Бирев де бизге олардынъ санын аян айтпайды, белки, олар эсаплаганда, бир-эки де болгандыр, ама сондай ислер болмаган деп айтып болмаймыз.
Янъыларда согыс спецоперациясы басланганнан алып Украина еринде оьз борышын толтырып юрген ердесимиздинъ атасы ман хабарласкан эдим. «Кайтип эр балады оьстируьв керек, ол эркли, намыслы, йигерли болсын деп?» деген соравымды да бердим.
– Эр киси кайзаманда да коршалавшы болган. Тынышлык кеспиди сайласа да, ол аьзир болмага керек Аталыгын сакламага. Сол ис баьримизге де ортак. Кашан да, ата-анага кыйынлы оьз аьвлетин согысувга йибермеге, оннан да кыйынлы коьрге салмага. Патриотизм сезимин мектебте, аьелде балага эндируьв керек деген соьзлерге макул боламан, тек меним ойыма коьре, ол ана суьти мен эндириледи аьвлетке, сол сезим аьдемнинъ канында болмага керек, – деп яваплайды эр киси соравыма.
Патриотизм – инсаннынъ Элине, Аталыгына, оьз халкына алаллык эм суьйим сезими, тувган ерининъ кызыксынувларына куллык этуьвге аьзирлик. Шынты патриот оьз элин суьеди, ама баска халкларга эм эллерге де, олардынъ аьдетлерине де сый этеди. Соьйтип анълатады соьзликлер бу соьзди. Мен ойлайман, аьр бир аьдем оьзинше сезеди сол суьйимди. Уллы суьйим бизим ясларга согысувларда, кыйынлыкта куьш береди баьри баьле-казады оьтпеге. Тувган Элине, аьелине, кенъ шоьллигине, аьвлетлерине, савлай дуныяга уллы суьйим – мине шынты патриотизм. Сол сезимди тербиялав кишкейден басланады, эгер биз оларды ясуьйкенди сыйлап, ясы кишкейди коршалап, берилген борышларды ерине толтырып уьйретсек, келеекте маьселе де болмас. Янъыларда туькенге барган эдим, капыдан шыгайым деп онъландым, кырдан топарласып кеделер кирип келдилер, баьриси де алгасап, меним карап турганыма да маьне бермей, шав-шувлап кирдилер туькенге, тек биреви токтап калды, капыды ыслап, мени йиберди, меним аманшылыгымды сорады. «Савбол, балам» деп айттым эм ойладым, алал суьт эмген ата-анадынъ баласы экен деп. Келеекте ол шынты аьдем де болар, ИншАлла, тек аьлиги заманда ондайларга кыйынлы болады, аьдемшиликтинъ баасы, оькинишке, туьседи. Ясуьйкенди сыйлаган сонъында тувган элин де сыйлар, керек болса, коршалар. Соьйтип тербиялав керек балаларды, ол бала коьреди, кайтип атасы яде анасы ясуьйкенге йол бергенин, бу ерде коьрим коьрсетуьв де бек маьнели деп ойлайман.
Эр киси эркли болсын деп бурынгыда оны биринши орынга салганлар. Мен аьли де айтаман уныкларга, йиенлерге, кеде баладынъ басын кем этпенъиз, кызларга айтаман, кишкей болса да, кол коьтерменъиз эр балага. Коьплеген йыллардынъ артында бир макалады аьзирлегенде, ногай халкымыздынъ ясуьйкени Ахмат Сулейман увылы Арсланов пан соьйлеген эдим. Ол мени мен эр кисидинъ бизим ямагатымызда орыны уьйкен экени акында ашык хабарлады.
– «Эркек танадынъ басы уьйкен», «Алты ясында эр бала уьйге кирсе, алпыс ясындагы анай турып, орын берген» деп айтылады ногайда. Сол алтын соьзлер босына айтылмаган, соларды мутпайык, кулланайык деп айтпага суьемен. Меним эсимде, биз мектебке янъы барганда, авылда той болса, тенъим-досым Кумарбекти (яткан ери ярык болсын) биринши класстан алып тойга шакыратаган эди, ол бизге тойдынъ хабарын экинши куьн айтатаган эди. Мен атамнан сорадым: «Неге Кумарбекти тойга шакырадылар, бизди бирев де шакырмайды, аьши, биз тенълер ше?». Атам сол заман айтты: «Билип кой, увылым, Кумарбек-досынъ аьелдинъ басы, онынъ атасы Басир давда оьлген, сога коьре авылшылар, аьелде баска эр киси болмаганнан сонъ, оны шакырадылар». Сол зат меним эсимде дайым турады, соны уьшин эр кисиге сый этип, эр балады сыйлаганлардан коьрим алайык, бесиктен алып эр кисидинъ касиетлерин кеплемеге тарык балада, – дейди ясуьйкенимиз.
Буьгуьнлерде коьп туьрленислер болды, сога баьримиз де шайыт. «Ак тастар енъген дуныя» дегенлей, коьп токтасларды, соны неден ясырув керек, оьзимиз аламыз. Баламыздынъ, боьтен де увыллардынъ, авызын да аштырмаймыз бир-бирде. Сол затлар кырк кийик айда басланган толы болмаган мобилизация заманында оьткир сезилди. Дурыс, бала аявлы. Кайбиримиз ойладык: «Неге меним балам бармага керек? Барсын аьне аькимбаслардынъ, депутатлардынъ кеделери». Сондай хабарлар неше кере де эситтим. Меним де бар юрегимнинъ оьзегинде саклайтаган йиенлерим де, аданасларым да. Меним де яным уьзилер, олар узактагы ерге кетсе, колларына савыт-садак алып. Тек ойлайман, элимиз шакырса, бир такыйка да ойланмас эди биреви де. Алла-Таала биревге де коьрсетпесин кыйынлыкты, тек кыйынлык келгенде, кимге таянмага керекпиз, эгер баьримиз де увылларымызды сандыкка салып сакласак?. «Меним увылым согысып болмайды, мен оны тынышлы яшав уьшин асырадым» деген соьзди де эситтим бир хатыннан. Ким баласын согысувларга деп оьстиреди? Мен баламай ман бир зат та язбага суьймеймен, мобилизация заманда балаларын акша берип калдырганларга Кудай оьзи тоьреши болсын, оьтирик пе, ушын ма, оьзлери билетагандыр. Сондай ерде соьз де коьп болады. Бар баьтирлеримиз, олардынъ аьр бириси янымызда сакланады. Уллы Аталык согысында ян берген нагашакамнынъ келпетин анам мага асабалык этип калдырды, эсинъде дайымларга сакларсынъ деп, оны шыгармаларымнынъ бирисинде оьмирлеттим. Энемде ол ялгыз увыл болган, давдан кайтпай калды, сол заманда ногай халкым биревди де тыгып акалмаган. Кеткенлердинъ коьбиси тасларга айландылар, аман-эсен кайтканлары енъуьв аькелдилер кенъ шоьлиме, савлай дуныяга. Меним эсиме Ваисовлардынъ аьели акында хабар туьседи. Давга олардынъ аьелиннен баьри эр кисилер де кеткенлер, атасы эм уьш увылы. Олардынъ экеви согыстан кайтпаган деп айтадылар, кайтип ана оьзининъ ясы етпеген увылларын давга йиберген? Не этсин, сондай кыйынлык туьскенде, кайтип калдырсын оларды. Ваисовлардынъ ялгыз кызы Насипли Уразаева яшаган шаклы аданасларын эсинде саклап, яс несилге сол эсти асабалык этип калдырган. Буьгуьнлерде де ногай йигитлеримиз баьтирлерше согысадылар согыс спецоперация барысында, солардынъ ишинде оьз яшавын биз уьшин бергенлер де бар. Мен оьз янын тынышлык болсын деп курманлык эткен Амирхан Мурзагельдиевти эсиме алгым келеди. Кайдай интеллигентли аьелден эди ол, оьзден, танъ бала, биревге де каты соьз айтпас эди. А кыйынлык аьлге туьскенде, оьзи мен йолдасларын ябып, явга карсы шыккан, ол баьтир тувылма? Салынган ша онынъ юрегине патриотизм сезими, соьйтип тербиялаган оны тетеси, ата-анасы, тапкан ша олар сондай соьзлер, дурыс соьзлер, Амирханды олар сондай баьтир этип оьстиргенине биз шайыт болып турымыз ша. Сондай неше йигитлерди де мысал этип келтирмеге болады. Солардынъ биреви – меним ердесим Арифулла Байрамов. Онынъ баьтирлигинде – оьз ерине, аьелине, кишкей увылларына уьйкен суьйим. Бу яслар кишкей заманда да баска биревдинъ авырувынынъ, кыйынлыгынынъ яныннан оьтпегендир деп шекленмеймен, сол заманда да олар, кишкей болса да, баьтирликлер эткенлер. Соннан басланады уллы йигитлик.
Аьлиги заманда районымыздынъ мектеблеринде савлайроссиялык бала-оьспир патриотикалык Юнармия барысы аьрекетлейди. Бу барыс элимиз бойынша 1 миллион 240 мынъ балаларды эм оьспирлерди бирлестирген, онынъ региональли штаблары Россиядынъ баьри субъектлеринде де ислейди. Ногай районында штаб етекшиси – Афган согыстынъ катнасувшысы Мурат Мамутов.
– Район мектеблеринде Юнармия куьплери аьрекетлейди, аьр бир куьпте – 20-30 балалар бар. Билимлендируьв управлениесининъ методисти Б.Бекмурзаев олардынъ ислевин тергейди, мен ортак штабты етекшилеймен. Бизде, районда, балалар арасында согыс-патриотизм бойынша тербиялав иси бек ийги салынган. Мектеблерде, баска учреждениелерде бизим баьтирлеримизге багысланган шаралар озгарыладылар. Буьгуьнлерде де Украина еринде согыс спецоперациясында катнасып турган ясларымыздынъ акында да мутпайдылар, мектебти биткен выпускниклери акында шаралар озгарадылар. Сол бек маьнели. Биз бала заманнан алып саьбийлердинъ юреклерине тувган ерине, Аталыгына суьйим эндирмеге керекпиз, – деп хабарлайды Мурат Мамутов. Онынъ увылы да Украинада оьз борышын толтырган, аьлиги заманда баска ерде куллык этеди.
А-Х.Джанибеков атындагы мектебте Юнармия куьбинде 51 окувшы бар. Олардынъ етекшиси Адильхан Койбаковтынъ айтувы ман, балалар анъ-акыл байлыкларды баалап уьйренедилер, оларда эдап, намыс, аьдемшилик, йигерлик касиетлери кепленеди. Бу организация мектебте 2017-нши йыл туьзилген, юма сайын юнармейшилер мен от, тактика аьзирлев, биринши ярдам этуьв бойынша дерислер озгарылады. Коьплеген район шараларында катнасадылар балалар – митинглер, кенъеслер, байрамлар, аьскерлер боьлик куллыкшылары ман йолыгыслар, туьрли согыс ойынлар. Балалар коьп затларга уьйренедилер, сол зат келеекте олардынъ касиети кайдай болаягына да демевлик этеди.
Кайдай коьп айтувлар бар эр кисилеримиз акында. Олардынъ эрклиги, йигитлиги дайымларга данък болып калган халкымыздынъ йылязбасында. Сол данъкты ерге туьсирмес уьшин сондай эркли, йигерли несил тербияламага – кайбиримизге де борыш. Эр киси Эли уьшин тувады.
Г.Бекмуратова.