Шынты эр кисидинъ касиети кайдай болмага керек? Бу соравга туьрли заманларда яшаган аьдемлер баскаша явап бермеге де боладылар. Тек аьр кайсысы да – Эр кисидинъ касиетинде каьмбиллик алды орында болмага тийисли деп айтаягына шексинмеймен.

Каьмбил аьдем кайсы заманда да оьзине сукланув ман каратады. Ол, кайдай уьйкен дережели етимислери болса да, оьзин бир кепте юритеди. Сондай аьдемди тоьгерек ягындагылар сыйлайдылар, оьрметлейдилер. Сол баьриннен де уьйкен баалык деп ойлайман. Мен оьзимди баьри яктан да каьмбил деп айтып болмайман, тек касиетинде каьмбиллик алды орында болган аьдемди коьрсем, ак юрегимнен куьнлеймен эм суьйинемен. Сол да Алла -Таала ман берилген илхам деп ойлайман. Сол да ким болса, сол аьдемге бермейтагандыр, Кудайымыздынъ суьйикли инсанлары сол касиет пен савгаланады деген ой да келеди.
Ис борышыма коьре, Уллы Аталык согысынынъ коьплеген катнасувшылары акында язып келгенмен, аьли колыма Зарманбет Янполов акында коьп йыллар артта, онынъ мерекелерине, Енъуьв куьнине багысланып язылган макалалар биринши кере туьсип туры. Сол да босына тувыл, ол бу йылдынъ сары тамбыз айынынъ 15-нши куьнинде 100 йыллык мерекесин белгилеек эди. Оьзек те, белгилеек эди деген соьзди биревлер анъламаса да ярайды, ама ол аьдемлердинъ атлары оьмирлерге тарихке кирип калады. Аьр кайсы макалады да тешкеруьвли окыйман, туьрли йылларда, туьрли аьдемлер (арасында окытувшы да, тарихши де, журналист те бар) Зарманбет Янпол увылы Янполов акында язган экен. Аьр кайсысында да Уллы Аталык согысынынъ ветераны Зарманбет Янполовтынъ аьдемшилиги, каьмбиллиги акында билдириледи.
Зарманбет Янпол увылы Янполов оьз несили арасында билимли аьдемлер санында болган. Ол Ногай районынынъ Кара-Тоьбе авылында эгиншилер аьелинде тувып-оьскен. Атасы Янпол бек уста аьдем болган деп билдиреди сол язганлар, анасынынъ аты Апав болганын да сол булаклардан билемен. Ол да оьз заманына бек акылбалык хатын болган экен. Онынъ да каьмбил касиети акында бир неше авыз соьз де сол язылганларда айтылады. Бу ерде Зарманбет Янпол увылы Янполов оьзиндеги каьмбил касиетин анасыннан алган экен деген ойга келемен.
Согыс катнасувшысы, согыс ветераны, ийги аьел иеси, оьзиннен тувган балаларга коьримли ата, уныкларга яны авырыган атайы болган Зарманбет Янполов акында оьз макаламды язбага аз болса да, юрек телезуьв мен, кызыксынув ман олтырдым, ызында куллыгым кайтип шыгаягын билмеймен, ога, окувшым, оьзинъ баа берерсинъ.
Зарманбет Янполов мектебтинъ алты йылын окып битиргеннен сонъ (сол йылларда сол алты йылды окып кутарсанъ, мектеб курсы кутылатаган болган), Кизляр каласындагы педагогикалык окув ошагын окып кутарады эм Куьнбатар авылында окытувшы аьрекетин баслайды. Баслапкы куьнлерде окытувшылык исин уьстинликли бардырув уьшин, ога уьйкен ярдамын ярыкландырувшы А-Х.Джанибеков этеди. Сол заманларда мектеб те авылдан узак болган экен. Сонъында Абдулкерим Ганиев (ол авыл Советининъ председатели болып ислеген, сонъында онынъ Марифат кызын Зарманбет Янполов хатын этип алады) куьш салувы ман бир-бирисиннен узак болмаган авыллары Култай, Кара-Тоьбе, Бораншыда кишкей мектеблер меканлары курылып басланады, ама ерли моллалардынъ тыйдажылык этуьви мен ызына дейим еткерилмейди.
Тынышлы яшавды согыс бузады. Зарманбет Янпол увылы Янполов окытувшылык ис аьрекетин калдырып, Элди явдан коршалавга шыкканлар сырасында болды. Ол согыс йылларында Узактагы Куьнтуварда да болды, элди Япония шапкыншыларыннан саклавда (олар Германиядынъ ягында болган) турды, Ленинград каласын коршалавда да катнасты, Карельский фронтта да оьз косымын этти. Уллы Енъуьвди Зарманбет-атайымыз Латвиядынъ япсарларында йолыккан.
Коьп кыйынлык коьрген оьзининъ яшав оьмири бойынша Зарманбет Янполов. Мен коьп согыс ветеранларын коьрген болсам да, Зарманбет Янпол увылын яшав оьмиринде бир де коьрмей калдым, алдымда онынъ суьвретлери, мага солардан шырайына нур себилген, терен ойлы, акылбалык киси карагандай сезиледи. Мага онынъ акында бир зат та белгили болмаган болып, кайдай касиетли аьдем деп ойлайсынъ, деген сорав берген болсалар, бир ойламай, мага суьвреттен – эсап сабагын беретаган окытувшы карайды, – деп явап берер эдим.
Ол согыстан сонъ да окытувшылык аьрекетин бардырган, ама бузылган элдинъ экономикасын тургызувга да акыллы аьдемлер керек болып, Зарманбет Янполов окытувшылык аьрекетти колхоз председателине авыстырды. Бу ерде де ол оьзининъ куллыксуьерлигин коьрсетип, сайланган ис орынында пайдасын берип, куллык эткен. Сол заманларда агроном кесписин де алган. Согыс ветеранынынъ баска оьнери де бар болган. Ол оьзининъ авылдасларына сынган радиоларын, саьатлерин эм сондай техникалык алатларын караса, коьп узакламай, ясап беретаган эди.
Онынъ ювык аьдемлерининъ хабарлавларына коьре, Зарманбет-атай согыс акында хабарламага суьймейтаган болган, тек уьй архивинде Гульфира Маликова ман (ол сол заман мектеб окувшысы) уныгы Мурат Янполов пан экеви Зарманбет Янпол увылын видеога согып алганы сакланылган. Сол сюжетте ол согыста болган бир эпизод акында хабарлайды. Мага да бек кызыклы болды, аявлы окувшым, сага да соны хабарлап кетейим:
– Мен яраланып, эмленип шыкканнан сонъ, кызмет кылатаган боьлик Эстония япсарларына еткен эди, биз мунда коьпирди ярастырмага керекпиз. Сол коьпирдинъ болувы бек маьнели эди, неге десе соны ман авыр техника баска якка шыкпага керек. Ис юретаган заманда явдынъ куьллеси басларымыздынъ йогарыннан оьтеди, оьзимиз де коькирегимизге дейим буз сувдынъ ишинде турып ислеймиз. Кайдай кыйын болса да, куллык эки саьат узагында бардырылды эм коьпир заманы ман курылды, – деп хабарлаган Зарманбет-атай сол видеода.
Сондай аьдемлердинъ яшав оьмири бизге коьрим тувыл ма? Аьлиги заманларда биз неге эр кисиде сондай йигерликти, шыдамлыкты тербиялап болмаймыз?
Аьли бизим борышымыз – сондай аьдемлердинъ яшав оьмири бойынша эткен ислерин асабалык этип, олар акында бар билдируьвлерди саклап, аьли де оларды таныган аьдемлерден янъыларын сорап калув.
Уллы Аталык согысынынъ темасы бир де эскирмеек, дуныяда кайдай оьзгерислер болса да, тарихке кирген оьмирлерге калаяк. Биз соны мутпага керек тувылмыз, неге десе олар болмаган болса, бизим элге Уллы Енъуьв де келмеек эди, келеектегимиз де болмаска болаяк эди.
Г.Арифуллаева,
РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.
Суьвретте: И.Шокаев, З. Янполов (ортада), С.Маликов.