Ол бизден кеткенли, мине 20 йылдан артты. Не шаклы йыл кетсе де, онынъ акында авырув кемимейди, авырув баска болады, йылдан-йылга – бираз яркын, философиялык маьнеси де куьшленеди. Авырув кемимейди, белки, онынъ орынына баска аьдем келмегенге болса ярайды. Баскалар келеди – талаплы, яркын, бажарымлы. Тек баска дережели. Ондай бирев де болмаяк. Экинши Батыров болмаяк.

Мен Сраждин мен 1983-нши йылдынъ язлыгында таныстым, 4 суьвретшидинъ выставкасында. Доьрт дос – Дагестаннан Сраждин Батыров эм Ибрагим Супьянов, Шешен-Ингушетиядан Шамсутдин Ахмадов эм Кабарты-Балкариядан Руслан Цримов. Выставка бек кызыклы болып оьтти – яркын, суьвретшилер туьрли болса да, бир ниет пен озгарылды. Выставкада Сраждин мен соьйлегеним эсимде йок. Экинши куьн Марков атындагы орамда, музейден узак тувыл ерде, ол мага карсы болды. Коьп хабарластык сол заман – выставка акында, онынъ ислери эм республикадагы маданият бойынша аьллер акында. Сол йолыгыстан меним юрегимде коьп йылы сезимлер калды, таза, яркын сезимлер эм ол – сага ювык аьдем, сени ойлайтаган аьдем деген ой.
Сонъында бизим катнасувымыз дослыкка айланды. Биревге де бойсынмайтаган, терен дослыгымызда енъил маскара сезими де бар эди. Биз айлап коьриспей коймага болатаган эдик, сонъ музейге Батыров келеди эм байрам басланады. Батыровтынъ касиетлерининъ бириси – кайсы ерге келсе де, сонда байрам аькеледи, баьри куллыкшылар да йыйналады Сраждиннинъ тоьгерегинде. Сраждин кайсы ямагаттынъ да ортасында болатаган эди. Ол бек куьшли хабаршы эди, саьатлеп хабарлайтаган эди – кызыклы, акыллы. Хабарлары да бир темага болатаган эди – ногай халкынынъ маданияты эм тарихи, онынъ аьвелгиси эм аьлигиси, онынъ аьдетлери. Оьз халкынынъ аьдетлерин Сраждин бек ийги билетаган эди. Хабарын токтатып, кишкей саз алаты – шынъ кобызды шыгарып, бурынъгы ногай анъды шалатаган эди, сонъ турып, биювдинъ бир кесегин коьрсететаган эди. Ол ногай бесик йырларын кайдай йылувлык пан йырлайтаган эди, кайбир хатынлар соьйтип йырлап болмас эди деп ойлайман. Талаплы артист, биювши, Сраждин ногай маданиятын кайтип куьшли сезетаган эди, ол яшаган болса, саниятлар тармагында бийикликлерге етискен болар эди. Онынъ колыннан баьри зат та келетаган эди. Тигип, согып, юн ийирип, ас асып болатаган эди ол. Сраждин халк аьдетинше киетаган кийимди алмайтаган эди туькеннен – юн дорбаларды, коьйлеклерди, ыстанларды ногай оьрнеклерин кулланып, ол оьзи тигетаган эди. Мен бир куьн маскаралаган эдим ога: «Батыров, ясавды кой, сен кийим тигип басла, акшадан тура баьри маьселелеринъ де шешилер». Ога тикпеге неше заказлар да келетаган эди. Меним ис йолдасым ога оьрнеклер мен келбакланган коьйлек тикши деп тилеген эди. Сраждин маскаралап койды: «Сеннен (кыскаяклыдан) кайтип оьлшемлер алайым?»
Тоьгеректегилерден Сраждин баскаланатаган эди – агарган узын шашлар, аьдеттегиндей тувыл кийим, коьбисинше, ога кайбир аьллерде коьмек этетаган эди. Онынъ хабарына коьре, Москва, Питер калаларында Сраждинди шет эллерден келген деп, туькенлерде, ресторанларда шеретсиз йиберетаган болган. Эм соны ман Сраждиннинъ йогары дережеде «косымша» аьжетсизленуьви битеди.
Маьселелер ше? – олар айлак уьйкен эм коьп эди. Олар Батыров тувган уьйиннен кеткенде ок басланады. Бириншилей, мекан. Яшав бойынша онынъ аркасында уьйи йок эди. Окув йыллары, аьскер сырасы, сонъында Терекли-Мектебте, Махачкалада ислеви – ол турак уьйде, боьлмеде, бир неше аьдемлер мен косылып, акша тоьлеп яшайтаган болган. Ойлап карасанъ, баа тувыл, ама онынъ язган дневниклеринде тек сол маьселе акында айтылады – тар, кожайынлар онынъ муьлки коьп деп яратпайдылар (китаплер, пластинкалар), уьйдинъ тоьбесиннен сув агады, тоьлемеге акша йок, баска мекан излев керек, борышлар оьседи. Эм энъ де маьнелиси – суьвретлерди кайда ясав керек? Батыров досларында, Суьвретшилер союзында конатаган эди, оьз суьвретлерин авылда сарайдынъ ишинде саклайтаган эди, оларды карлыгашлар батыратаган эм шышканлар кемиретаган эди.
Музейлерде Батыровтынъ онлаган суьвретлери коьплеген йыллар салынып коятаган эди. Айтып озбага суьемен, ИЗО музейинде Батыровка баьриси де – куллыкшылар да, етекшилер де ийги этип карайтаган эдилер. Музей директоры П.Гамзатова оны бек коьтергишлейтаган болган, баскаларга коьре, онынъ ислерин тез-тез алатаган эди. Сога коьре, музейде Батыровтынъ 21 суьврети бар. Соннан да коьп болаяк эди – худсовет суьвретлердинъ аьллери осал деп кайтаратаган болган (суьвретшилердинъ ислерин алып ок та, ярастырувга бермеге ярамайды). Болса да, музей Батыров оьлгеннен сонъ, онынъ карындасы Вагидаттан оьз куьши мен 5 суьврет сатып алып, янъырткан. Аьлиги заманда сол суьвретлер музейдинъ ийги деген суьвретлерининъ санына киреди, эки суьвретин музейге маданият министерствосы да савгалаган.
Дурыс, маьселелер бар эди, ама Сраждин бир де шагынмайтаган эди, айтса да, маскаралап айтатаган эди. Белки, сонынъ уьшин тоьгеректегилер ога кайдай кыйын экенин анъламайтаган болган, маьселелердинъ биревлери шешилип те болмайтаган эди. Аьдемнинъ куьшлери де оьлшемсиз тувыл, соны уьшин бир-бир заманда ол кыйланмай болмайтаган эди, йол таппай калатаган эди. Сол заманда Батыров кайдай ойсыз ислерди де этпеге болатаган эди. 80-нши йыллардынъ ызында ол келип, баьри суьвретлеримди де йок этемен эм оьзимди де Кызыл майданда ягаман деп айтканы эсимде. Биз музейдинъ босагасында турган эдик, мен оны токтатпага шалыстым, мен ога: «Сенинъ суьвретлеринъди йок этпеге бир ыхтыярынъ да йок, сен оларды дуныя юзине эндиргенсинъ, олар сенинъ балаларынъ, аьруьв ме, яман ма, олардынъ оьз бактысы бар, оьз йолы бар», – деп айттым. Болса да, бу – тек соьзлер, яшав – ол баска. Эм ол, кеше-куьндиз ислеп, аьли де куллык излейтаган эди, толысынша ас ашамай, тагы да бир китап, бояклар, пластинка сатып алатаган эди. Ишки дуныясы кайдай терен аьдем, Батыров бир-бир заманларда куьндегилик маьселелерин шешип болмайтаган эди. Батыровтай неше аьдем де бар, ол ялгыз тувыл. Не шаклы аьдем талаплы эм терен болса, не шаклы ол аспан ман байланыслы болса, сол шаклы ердеги дуныя ман онынъ катнасувлары кыйынлы.
Ирчи Казак орамында Суьвретшилер союзы ярдам этип, Батыровка эки боьлмели турак уьй берилди. Бу турак уьй скульптор Бюрниевтики болган, кетип бараятканда, ол соны кайнанасынынъ уьйине язган. Батыров ордер алаяк болып, кайда да барады, ама алып болмайды. Батыров оьлгенде ок, Бюрниевтинъ кайынанасы сол уьйге парахат киреди. Бу оьзгерис те Сраждиннинъ яшавын кыскартты.
Энъ де маьнелиси, Батыров оьз яшавын намыслы яшады, биревге де тиймеген. Ога тиетаган эдилер, ол – тувыл. Оьз мырадына намыслы баратаган эди. Аьр бир аьдемнинъ оьз йолы бар, ама баьриси де ога шыгып болмайдылар, сав яшав бойы каранъада каладылар. Батыров оьз йолын тавып, ога шыккан эм ызына дейим барган. Сондай аьдемлер аз. Онынъ мырады бар эди – оьз халкын уянтув. Кайтип ол оьзининъ халкын суьетаган эди! Кайтип Батыров онынъ аьвелгиси мен оьктемсийтаган эди эм аьлигиси уьшин кыйланатаган эди! Ол баьри ислерин де халкы уьшин этетаган эди – фольклор-этнографиялык макалалар, саз алатлар йыйнав, бурынъгы биювлерди, кийимлерди, ярасыклыкларды кайтадан янъыртув. Бу ислердинъ сырагысы «Айланай» ансамбльди туьзуьви болды. Баскалай, онынъ ислери – шаирлик, графика, ясав. Олар да халкы уьшин. Мен Батыровка сорав бердим: «Сен баска халклардынъ яшавыннан бир зат та язбага аваслыгынъ болмай ма?» Ол мага яваплады: «Болады сондай заманлар. Тавда болган заманда, ойлайман, кайда карайды бизим суьвретшилер? Кайдай байлык аяк астында! Ал да яса! Тек оьзимди токтатаман: «Сраждин, сени шоьлинъ куьтеди!»
Шоьли оны куьтетаган эди, ол да оьз тувган ерин савлай яны ман суьйип, яшавынынъ, заманынынъ, юрегининъ кесегин баска биревге берип болмайтаган эди. Онынъ бир мырады, бир суьйими бар эди – тувган халкы. Меним эсимде, ол куьшли авырыган эди эм биз ога эмлев уьйине барган эдик, оны ман бирге Унцукуль районыннан авар миллетли яс ятыр эди. Олар досластылар, Батыровты яс конакка шакырган эди. Конакты ол оьз яшайтаган ерлердинъ ыспайлыгы ман кыздырады, Ирганай ГЭС курылаятырганы акында хабарлайды. Батыров ога яваплайды: «Мени ГЭС кызыксындырмайды. Мага аварлар кайтип яшайтаганы, не зат пан каьрлейтаганы, кайтип кийинетаганы, не зат ашайтаганы, кайтип бийийтаганы кызыклы». Сол соьзлерде – Батыров. Ол терек бойы ман ой болып шашылмайды, маьнесиз зат пан аьвликпейди, яратувшы аьдем болса да, эркинлик суьйсе де, ол йыйнаклы аьдем эди. Кайсы тармакта аьрекетлесе де, ол уьйкен бийикликлерге етиспеге болаяк эди, ама ол баьри зат пан да аьрекет этетаган эди. Батыров оьзининъ 40 йыл яшавы ишинде уьлгирген зат бир неше яшавга да етпеге болаяк эди.
Сраждинди коьтергишлев ниет пен мен онынъ бактысы, яратувшылыгы акында язайым деп ога айттым. Кайтип ол суьйинди. Эсимде, биз музейде куллыктан сонъ олтырдык. Батыров оьзи, аьели акында хабарлап баслады. Оьз хабарын ол халкы акыннан баслады – ногайлардынъ аьвелгиси акында, олардынъ санын, кайда олардынъ акында язылган, ким ногайлардынъ тарихи, аьвелгиси мен каьр шеккен. Сол заманда ногайлардынъ акында язылган китаплер аз эди, Батыров олардынъ баьрисин де билетаган эди. Мен онынъ хабарлаганын яздым, менде аьли де сол язувлар бар. Мен сол макалады язып баслап болмадым. Не уьшин? Сол зат акында мен авыр юрек пен эскеремен. Белки, оьз куьшиме сенмедим, сондай талаплы аьдемнинъ акында язбага ыхтыярым бар ма экен деп шекленген боларман. Оьзимди куьналеймен, кайтип оькинемен, анълайман, танълагысы куьнге бир зат та калдырмага ярамайды, баскага кол созбага кайбиримиз де керекпиз. Ол мага бир куьн де сол макала акында айтпады, болса да, мени сол макалады баспалар деп караган болса ярайды. Ол биревден де бир зат та талапламайтаган эди, тек оьзиннен. Сол затты онынъ язувлары ыспатлайды, дневникти ол орысша да, ногайша да язады (язувлар мектебтен алып 80-нши йылдынъ ызына дейим).
Батыров оьзиннен сонъ тек яркын ыз тувыл, оьзининъ анъ излевлерин, ясаган суьвретлеринде яшавды анълавын калдырган. Ол коьплеген аьдемлерге яратувшылык йолын таппага коьмек эткен – яшавдан эрте кешип кеткен йырлавшы Зухра Шандиева, музыкант Кошманбет эм скульптор Кошали Зарманбетовлар, авар миллетли скульптор Рустам Багавдинов, шешен миллетли суьвретши Шамсутдин Ахмадов. Батыров меним яшавымда уьйкен орынды тутады. Сраждиннен сонъ мен ога берген соьзимди ысладым – сегиз макалалар, телефильм, уьш выставка Махачкалада, экеви – Терекли-Мектебте эм онынъ Ата юрты Тарумов районында, тогыз янъыртылган суьвретлер, ногайлар маданияты бойынша альбом баспалавга президент гранты. Болса да, Сраждинсиз оьткен йыллар ишинде мен оьзимди куьнали деп сеземен. Меним куьнам бар. Сраждин алдында. Онынъ эси алдында. Ногай халкы алдында. Неге десе мен яшайман, Сраждин йок. Толысынша мен де яшамайман. Коьп ислемеге куьшим де бар. Мен билемен, Сраждин Батыровтынъ бас насихаты баьримизге де – оьз амалларына коьре яшамага.
Т.Петенина,
ДР ат казанган маданият куллыкшысы, РФ Суьвретшилер союзынынъ агзасы, Халклар ара саниятшылар ассоциациясынынъ агзасы.