Эсли ердесимиз Тойши Еметей увылы Кульчиковты Ногай шоьлимиздинъ ясуьйкенлери бу куьнге дейим йылувлык пан эскередилер, боьтен де Червленные Буруны авыл яшавшылары. Ама айлак та исси тиеди бу инсан оьз кызларына эм йиенлерине. « Меним нагашатам бу куьнлерде 90 ясына толаяк эди. Онынъ акында айтып басласам, сав куьним де етпес. Соьйтип те сакланган суьйикли нагашатам меним эсимде, ян тоьримде дайымлыкка ерлесип. Сондай да ол таза, алал, танъ, бавырмалы эм тереннен ойлайтаган инсан эди! – деп оьзеленеди йиен кызы Мадина. «Бизим балалык шагымызды балдай таьтли, ярык, наьсипли эткен – ол. Онынъ аьр бир соьзи аьлиге дейим кулагыма шалынады, аьр бир маслагаты эсимнен таймайды. «Сиз окынъыз, окыган аьдемнинъ ишки дуныясы бай болар, билим – дуныя ярыгы», – дейтаган эди ол биз бен хабарлав мезгилинде. Окувдан бос куьнлеримизде нагашатамыз уьйине конакка келе калсак, ол оьз заманын бизге багыслап, коьп наьсипли куьнлер савкатлаган. Олай деген, оьз коьлиги мен бизди ыспайы, ярасык табиатлы ерлер мен кыдыртып, арша тогайлыкка аькетип: «Карашынъыз, кайдай ярасык бизим шоьлимиз. Ол оьзине юмсак караганды, аявлаганды суьеди. Оьз еринъизге алал болынъыз, оннан артык дуныя таппассыз, оннан яшавга дем алынъыз!» – дер эди. Биз нагашатамыз бан соьйтип те оьктемсийтаган эдик. Онынъ балалык эм яслык шакларында орын тапкан баьри оьзгерислер акында билетаган болсак та онынъ хабарларыннан, биз ога: «Аьли де айтшы, кайдай кызыклы болыпты сенинъ яшав оьмиринъ деп, тилейтаган эдик» – дейди Мадина.

Тойши Кульчиков ис аьрекетин бек эртеден, авыр согыс йыллардынъ биринши куьнлеринде, баслаган. Сол заманда бала тек 10 ясында эди. 1942-нши йылда атасы Еметейди согыска аькеттилер: бес бала тоьгилип калды, уьйкени Тойши эм авырыйтаган анасы. Бек эрте шекти яшавдынъ авырлыгын йигит яс: коллары кара куллыктан каттылар, шырай сыпатын ел курытты, яс денин ашлык йоьнъкитти. Бир йылдан атасы согыста ян берди, энди Тойшидинъ катпаган ийинине боьтен де авыр болды. Бес балалардынъ етим коьзлерине карап, юреги ийнелей шаншып, аьзиз косагынынъ келмеегине де коьне алмай, анасы Аьзизли мараздан туралмады, аьжел оны обыр курсагына орады. Бек эрте мунъайдылар Тойшидинъ коьзлери, ол эндиги боьтен де ялгыз эди.
1944-нши йылда ыскырып ашлык келди, обыркустай ютты ясты да, картты да. Ойын завкына тоймаган саьбийлер коьбип-сисип, оьле бердилер,
Кульчиковлардынъ ата-анасыз калган етимлерининъ уьшевин ер ютты. Калган эки балады Аккуват Эсмухамбетов сакламага алды эм оьз балаларындай этип оьстирди.
1946-ншы йылда Тойши колында тракторист кесписин байырлаган сонъ ерли фермада моторист болып куллык этип баслайды. «Биринши ярыкты фермага Тойши аькелген», – деп эскередилер ясуьйкенлер. Аьскер сырасына кеткенше дейим ол тракторист, завхоз болып ислейди.
Сонъында, Эл алдында эр борышын кутарып келген сонъ, тувган ерининъ оьрленуьвине оьз кыйыны ман уьлисин косып, милицияда, авыл Советинде куллык этти. Билимин теренлетуьвге ымтылысы арткан яс Махачкалада партшколада окыйды. Оннан сонъ 2-нши, 4-нши номерли фермаларда управляющий болып ислейди. 18 йыллар узагында ол профсоюз комитетининъ председатели болган.
Тойши Еметей увылы Дагестанда бириншилер сырасында «Сый белгиси» ордени мен савгаланган, коьримли иси уьшин коьплеген Сый грамоталарга тийисли этилинген.
Т.Кульчиков белсенлик пен районымыздынъ ямагат яшавында да ортакшылык этип юрген. СССР Профсоюзларынынъ 14-нши съездинде онынъ делегаты эсабында катнаскан. Коьримли иси уьшин ога уьйкен сый этилинген. Айтпага, бас каламыз Москвага ВДНХ-га бир неше кере барган, Останкино башнядан бас каламыздынъ ыспайлыгын коьрген. 1971-нши йылда ол Дагестан делегатлары арасында Болгария элине кыдырып барган.
Тийисли тыншаювга шыкканнан сонъ да Т.Кульчиков заманын босына озгармаган. Червленные Буруны авылынынъ ясуьйкенлер советининъ председатели эсабында ямагат арасында уьйкен куллык юриткен, авыл яшавшылары уьшин дайым да ян авыртып, колыннан келген коьмегин бир де аямаган.
2005-нши йылда Тойши ян косагы Куьнбийке мен яшаганлы 50 йыл толганы ман байланыста уьйкен яхшылык кешлигин белгилеген. Сав авыл олардынъ тыпаклыгы, алаллыгы, баскаларга коьрим болып яшаганы ман сукланып, олардынъ сол алтын тойында коьп ийги кутлав соьзлерин айтканлар.
А яслык шагы эки ястынъ бек кызыклы болган. Сол узактыгы 1955-нши йылда, кыздынъ коьрки – узын шаш деп, узын оьрме шашлары тап белине еткен, коьгем коьзли Куьнбийке атлы ярасык кыз ястынъ юрегин телезитип, суьйим оты янган. Эм соннан бери Кульчиковлар аьели баллы касыктай татымлыкта яшаганлар. Олардынъ йынысын бардырувшы эки кыз эм олардан тувган саьбийлер буьгуьнлерде нагашатасынынъ эл ишинде калган сый-оьрметине тат тийдирмей, яшав оьмирлерин бардырадылар. Кызлары Марьяна эм Роза Дагестаннынъ бас йогары окув ошагын – ДГУ-дынъ шет эллер тиллерининъ факультетин окып битиргенлер, йиенлери Айнара, Мадина эм Зумруд – эки йогары окув ошакларынынъ выпускниклери.
Татым аьел эсабында болган Тойши эм Куьнбийке Кульчиковлар, баьри яктан коьрим болып, Тойшидинъ ян косагы навруз айынынъ 8-нши куьнинде тувганнан себеп, сосы куьн йыл сайын олардынъ аьелинде баьриси де йыйналып, байрам кепте озган.
Тойши Кульчиков 2009-ншы йылда 9-ншы Май байрам куьнинде яшавдан тайган. Ян косагы Куьнбийкеге бек авыр эди сондай кара кайгыды басыннан озгармага, тек не этеексинъ – баьримиз де Кудай ман яратылып, язувымызга коьре кетеекпиз, эрте-кеш болса да, аьне ахырет дуныяга. Тек бизим оьстирген балалар, суьйдимли, тербиялы, нызамлы, ясуьйкенлерининъ кыйынын аклап билген уныклар, йиенлер, немерелер – яшав куьези. Сога коьре Тойши Кульчиковтынъ яшав оьмири, шашкан бавы емисли деп айтпага суьемиз. Бизим нагашатамыз – бизим оьктемлигимиз. «Туврашыл болынъыз, биревдинъ акында да яман соьз айтпанъыз, баьрисин де оьзинъиздей коьринъиз! – деген соьзлерин туьсиреди эсине Мадина йиени, энъ суьйикли аьдемин эсине туьсирип. Буьгуьн ол касымызда йок, 90 ясына толаяк эди, (яткан ери ярык болсын) деп, ойга коьмилип. Белки, тагы да коьз алдына нагашатасынынъ аьзиз келпети келе болар. Арамыздан кеткенлер – биз олардынъ акында эскерип турган шаклы, бизим юрегимиз соккан шаклы. Эм буьгуьн нагашаталарынынъ 90 йыллык мерекели куьнинде ога, еннет тоьрин Кудайдан тилеп: «Ярык септинъ тоьгерекке яшавда, абырай алдынъ дайым юрген йолынъда. Энди биз сол сокпак пан барамыз, разылык пан сени эске аламыз!», – дейдилер. Биз де олар ман бирге Тойши Кульчиковты йылувлык пан эскерип: «Ахырет дуныяда Кудай рахатлык берсин!» – деймиз.
Салимет Майлыбаева.