Маьселе__________________
Коьплеген йыллар артта уллы Гоголь айткан: «Соьзге аьдиллик пен карав керек. Ол Кудай ман инсанга берилетаган энъ де йогары савга болады». Биз – шаирлер, язувшылар, Кудай ман берилген зейинлигимизди аьдиллик пен кулланмага шалысып, инсанларга оьз сезимлерин оьткир этип сезбеге амал беремиз.
Язувшы – соьз кулланып язылган шыгармалардынъ туьзуьви мен каьр шегетаган аьдем, сол шыгармалар айырым аьдемге тувыл, ямагат уьшин язылады. Соьйтип язувшылар акында соьзликте айтылады.
«Шаир – уллы юрек, парахат аьдемлер шаир сийрек боладылар». Соьйтип язувшылар акында орыс язувшы, журналист И.Павленко айтады. Язувшылар, шаирлер акында коьп айтылады, язылады. Болса да, биз – шаирлер, аьлиги заманда оьзимизди биревге де керек тувыл деп сеземиз.
Ногай районы Дагестан Республикасынынъ энъ де сыртында орынласкан ер болады, республикамыздынъ бас каласы Махачкалага уьш саьатке ювык юремиз. Узак. Эртен кетсенъ, кешке кайтасынъ, сонда да баьри куллыкларынъды этпеге уьлгирмейсинъ. Бизим Дагестан Язувшылар союзынынъ правлениеси де мунда орынласкан. Биз, Ногай районда яшайтаган шаирлер, социаллык тармакларыннан коьрип турамыз, не якта да шаирлер, язувшылар ким мен йолыгысадылар, кайсы якка да туьрли фестивальлерге, конкурсларга барадылар. Сол затларды биз тек Интернеттен билемиз. Язувшылар союзынынъ правлениесинде коьп шаралар озгарылады, солардынъ биревине де бизди шакырмайдылар. Йыл сайын Расул Гамзатовка багысланып, «Ак турналар» оьтеди. Бир йыл да бизге келинъиз, коьринъиз, катнасынъыз деп айтылмайды. Баьри халкларынынъ да шаирлерининъ яратувшылык кешликлери оьтеди, бизди бирев де шакырмайды.
Анварбек Утей улы Култаев бир эки антология баспаланаятыр, ятлавларынъызды йиберинъиз деп айтып, кирип калдык сол китаплерге. Болса да, сол антологиялардынъ бирисин де коьрген йокпыз. Авторларга бирер китап берилеек деп айтылган, ама…
Савболсын ердесимиз «Дагестан» ГТРК-сынынъ ногай редакциясынынъ редакторы, «Шоьл тавысы» миллет телеберуьвининъ авторы эм юритуьвшиси, ДР ат казанган маданият куллыкшысы Зафира Магомедова, ога уьйкен разылыгымды билдиремен, телевидениеге кайбиримизди де шакырмага амал да, заман да табады. Коьплеген йыллар шоьлден узакта ислесе де, районда болатаган баьри шараларда да катнасады.
Кене де социаллык тармаклар бар, соннан билемиз, бирев Казахстанда, бирев Туркияда юрилер, ер-ерлерде ногай маданият куьнлери озгарылады, сонда «псевдоэтнографлар», «псевдофольклоршылар», «псевдойыравлар» барадылар. Сол ерлерде ойлайтагандырлар – ногай халкында шаирлер, язувшылар йок болаяк деп. Барсынлар, Алласы берсин, тек яратувшылык интеллигенциясына маьне берип карав керек ше. Ногай халкында бир шаир тувыл ша, Аллага шуькир, бизим редакциямызда шаирлер аз тувыл. Оьз окувшыларымыз да бар, йырларымыз да шоьл мен занъырайды, тек оьзимизди биревге де керек тувыл шаирлер деп санаймыз. Сондай заманларга да калдык.
«Тоьгерек стол», яратувшылык кешликлер озгарылган заманда йыйылсак, мен аьр заман айтаман, йыйналайык шаирлер, язувшылар, маьселелер коьтерейик, эскеруьвлер мен боьлисейик, ятлавларымызды окыйык, суьйикли язувшыларымызды эсимизге алайык. Баьриси де соьзлериме макул боладылар, ама соьзлерим сол айтылган еринде каладылар.
Меним эсимде, эки йылдынъ артында Поэзия театрында ногайларга багысланган бир кешлик озды. Районнан тек эки язувшылар шакырылыпты эди бу кешликке. Болса да мен де бардым. Сол кешликти уйгынлаганлардынъ бириси «Аьши биз неге калдык шакырылмай?» деген соравыма колын силтеп койды мага. Сонъ шакырылган шаирлер баьриси де шыгып, ятлавларын айттылар, тек мен калдым олтырып. Мен халк арасына шыгып оьзимди коьрсетпеге суьетаган аьдемлерден тувыл, тек сол заман юрегим оьпкелевге, коьмекейим коьзясларга толды. Мени сахнага шыгармаганларга оьпкелемедим, олардынъ куьнаси оьзлеринде, мен олардан оьзимди бир де кем этип санамайман, калем йолдасларыма оьпкеледим, олардынъ биреви де: «Бизи мен аьли де бир шаиримиз келген, ога да бир-эки такыйка заман беринъиз» деп айтып болмадылар. Ортага шыгып, айтпага да болаяк эдим, тек сол заманларда юрегимде кайгым бар эди, басымдагы кир тийген тастарым ман ортага шыкпага болмадым.
Шаирлердинъ мерекелери де болады – 40 йыл, 50 йыл, 60 йыл. Бар шаирлер, ким администрацияларга барып, меним тувган куьним, мага кешлик этинъиз деп те айтатаганлар да. Соьйтип кышкырып юргенлерге баьри сыйлыклар да этилинеди. Уьндемей юргенлер уьндемей каладылар. Бизди сондай заман мектеблерге де шакырмайдылар. Савболсын, меним мерекемди Орта-Тоьбе авыл маданият уьйи мен Ногай район орталык китапхана озгарды. Я тувган авылым Уьйсалган, я Орта-Тоьбе авыл орта мектеби (мен сол мектебтинъ выпускниги) мени шакырмадылар. Эслеринде болмаган болаяк. Окувшылар ойлап тургандыр, оьзин яклап, оьпкесин айтып калды деп мени. Мен мысаллар келтирем. Сондай неше мысаллар да айтпага болаяк. Тек тилеп алган сый керек тувыл деп ойлайман. Коьп тувыл ша биз мунда, шаирлер, неге экенин билмеймен, баска якларда яшайтаган шаирлерге бизим районда кешликлер этилинеди, тек биз, бу районда тувып-оьскен шаирлер, сол сыйга тийисли тувыл экенмиз.
РФ Язувшылар эм Журналистлер союзларынынъ агзасы, шаир эм журналист Магомет-Али Ханов мени бу макалады аьзирлеятырганымды коьрип, оьз ойын айтпага токтасты.
– Аьли тувган тилимиз йойылып барувына карамастан, ногай шаирлери эм язувшылары ман совет заманларыннан тутылып келген ийги аьдет – адабиат аьрекетшилери мен йолыгыслар мутылды. Меним эсимде 1960, 70, 80-нши йылларда тек бир бизим А-Х. Джанибеков атындагы орта мектебинде сондай йолыгыслар уьйкен аудитория йыйнайтаганы! Мунда тек ногай тувыл, коьплеген Дагестан, Сырт-Кавказ Республикаларыннан адабиат аьрекетшилери келип, окувшылар эм окытувшылар ман кызыклы йолыгыслар оьткерилетаганы эсимде. Мектебке туьрли йылларда ногай авторлары Ф.Абдулжалилов, С.Капаев, А.Киреев, М.Киримов, Г.Аджигельдиев, К. Темирбулатова, К.Оразбаев, кумык адабиат аьрекетшилери А.Аджаматов, А.Аджиев, язувшы Д.Трунов эм баскалар келгенлери аьли де коьплердинъ эслеринде болар.
Район еринде коьп байрам шаралары озгарылады, ама сол куьнлердинъ оьзлеринде де бир кере де ногай литераторлары ман йолыгыслар уйгынланмайды. Сол ок заманда солардынъ уьйкен этика эм эстетика маьнелиги бар! Мундай йолыгыслар аьдетин эскирген, «модадан шыккан» деп санайтаганлар да бар. Ондайларга бир явап: адабиат бир де модадан шыгып болмайды, неге десе ол мода тувыл, ол яшавдынъ оьзи.
Янъыларда бир таныс аьдем буьгуьнлердеги ногай маданияты – ол тек йырлавшылар ман биювшилер деди. Сондай ой эндиги дурыслыкка келисип те келеди. А сол ок заманда ногай маданиятынынъ уьйкен кесеги – бизде эм Кобанда яшайтаган ногай язувшылары, шаирлери миллет маданиятынынъ кырында каладылар десем оьтирик болмас. Дурыс, адабиат аьрекетшилерининъ мерекелерине багысланган шаралар арада бир оьткериледилер эм соны ман… болды-калды болдыхан. Соьйтемиз де тил йойылаятыр деп кышкырамыз. А тилди оьрлентуьвшилер, соны байытувшылар, халкка якын этуьвшилер кимлер экен? Элбетте, шаирлер эм язувшылар! – деп айтты ол.
Шаирлик дуныясы бай, сол дуныяда яшаганыма бир куьн де оькинмеймен. Оьткир сезимлерди ятлавларга айландырып, оьз юрегимди авыртаман, болса да, тек сол заман парахат боламан, тек сол заман юрегим тынышлыкка толады. Оьзимди биревге де керек тувыл деп сезсем де, оьз окувшыларыма кереклигимди билемен, яратувшылык йолымда уллы аьдемлер мен расканыма да Кудайыма разы. Кыйынлы куьнлерде суьйикли язувшыларым ман соьйлеймен, олардынъ китаплерин колыма аламан. Чингиз Айтматовты, Гамзат Аджигельдиевти, Анна Ахматовады, Иосиф Бродскийди, суьйикли Эдуард Асадовты окыйман. Сол да уллы наьсип тувылма?!
Бурынъгы заманларда язылган таварыхка коьре, шаирлерди дуныяга Кудай яраткан. Шаир инсанлардан бираз баскаланады, коьнъили де туьрленип турады, баладыкындай болып. Оны мактасанъ, Шаирдинъ коьнъили коьтериледи, баскаларга ийги соьзин де айтады, басыннан да сыйпайды. Тек онынъ басын сыйпагандай аьдем йок.
Шаирдинъ яшавы енъиллерден тувыл. Оьз касиетлерине коьре, ол туьрли аьллерде болып калады. Бир куьн, айлак та кайгырганда, оьзин ялгыз, биревге де керек тувыл деп сезип, Шаир Кудайга карап соьйлейди.
– Кудайым! Мени яратканым! Сага айтаяк соьзим де коьп. Сен айванды яраткан заманда, олардынъ каьрин шеккенсинъ. Арсланнынъ ырылдавы халкты коркыстады, узын кулак эшшектинъ коьни калын, кирпи тымалак болып, ийнелерин шыгарады, патшаларда власть бар, баьтирлерде савыт-садак бар, хатынларда ярасыклык бар. Менде бир зат та йок. Сен мени не уьшин сондай этип яраткансынъ, Кудайым?
– Сен дурыс соьйлемейсинъ, Шаир. Сен не шаклыга да баьри айванлардан да, аьдемлерден де куьшли. Сенинъ куьшинъ – сенинъ соьзинъде. Сенинъ соьзинъ баьтирлерди согысувларга коьтереди, сенинъ ятлавларынъ ярасык хатынлардынъ басын айландырады. Патшалар сенинъ акыллы маслагатларынъды тынъламага аьзир. Бу дуныядынъ куьшлилери кайдай куватлы болса да, сенинъ соьзинънен коркадылар. Шаир, сенинъ савыт-садагынъ – Соьз. Соннан куьшли бир зат та йок дуныяда, – деп яваплайды ога Кудай.
Таварыхты окып, ойланаман. Мени де шаир этип Кудайым яраткан. Меним эсимде, коьплеген заманлар артта, биринши ятлавларымды окып, меним насихатшым, ис йолдасым, белгили ногай шаири Магомет Кожаев мага айткан: «Сен яз, язганнан сонъ ятлавларынъды салып койма. Сол талапты сага Кудай берген, сени ол зейинлигинъди баскаларга нур этип яймага деп борышландырган, яваплы эткен». Сол соьзлерди мен аьр заман эсимде саклайман. Янъыларда ятлавларым акында редакцияга келип, ясуьйкенлердинъ бириси мага коьп йылы соьзлер айтты. Сол заман ойладым, ятлавларым окылады экен. Соннан баска не зат керек Шаирге.
Макаламнынъ ызында оьз калемдасларымды район еринде баьримиз де биргелесип, ногай язувшылар эм шаирлер ерли союзын туьзип, керекли соравларды коьтерейик деп шакыраман. Сол заман оьзимиз китаплер баспаламага да, туьрли шараларда катнаспага да амаллар табармыз, Дагестан Язувшылар правлениеси мен де тар байланыс тутармыз.
Белки, макаламды окыганлар ойлар, ногайлар айтканлай, Гульфира оьз «котырын» касыйды. Мага коьре, биз, шаирлер, коьп заман уьндемей турдык, энди сама «оьз котырымызды касыйык», заман келди. Макаламда бир ялган соьз де йок. Баьриси де ушын. Белки, биревлердинъ хаьтерине тийгендирмен. Солардан кеширим сорап болмайман. Баскалай соьйлемеге бир амалым да калмады. Шебер соьздинъ устасы Магомет-Али Ханов айтканлай, болды-калды болдыхан.
Г.Бекмуратова.
