Элимиздинъ тарихиннен бизге Юсупов мырзалардынъ акында аьруьв белгили. Тукым негизин туьзуьвши Ногай Ордасынынъ айтылган мырзасы Юсуп (дурысында Юсуповлардынъ негизи Абубекирден басланган, онынъ ата-бабалары оьз заманларында Египет эм баска эллерде солтанлар, халифлер болганлар. Оларга власть Мухаммад-пайхамбардынъ тувдыклары болганы ман байланыста берилген деп язылган Санкт-Петербургтагы Юсуповлар уьйинде) болганын эндигиси сав дуныя биледи.

Юсуповлар ногай юртыннан шыккан баска белгили мырзалар тукымлары ман бирге Россиядынъ тарихинде тайдырылмас эстеликли ызын калдырганлар. Коьп йыллардан бери бу тукымнынъ энъ ызгы эр тайпасыннан 1916-ншы йылда Распутинди оьлтируьвде катнаскан Феликс Феликсович калган деп саналады. Ол революциядан сонъ Россиядан коьшип кеткен эм шет эллерде узак йыллар яшаган.
Аьлиги заманга дейим Юсуповлардынъ тукымы Феликстен сонъ уьзилген деген ой айтылып келген. Дурысында, эрлер ягыннан. Болса да, янъыларда интернетте бир кызыклы материалды окыдым. Сонда Юсуповлардынъ тукымы эрлер ягыннан уьзилгенмен, кыскаяклылар ягыннан буьгуьнлерге дейим сакланатаганы билдириледи.
Аьли Санкт-Петербургта яшайтаган Татарстан Республикасынынъ ат казанган маданият куллыкшысы, Казаньде патшалык суьрген данъклы Суьйимбийкеге, Гавриил Державинге, Александр Пушкинге, Лев Гумилевка эм баскаларга багысланган коьп тарих-маданият, билимлендируьв проектлерининъ авторы Альфия Рахматулина 2009-ншы йылда Татарстанга Феликс Юсуповтынъ йиен кызы Ксения Николаевна Юсупова-Шереметьева-Сфиридинъ келуьвин уйгынлайды.
Ксениядынъ шаркында патша Романовлардынъ, Юсупов эм Шереметьев мырзалардынъ канлары агады. Сонынъ уьшин ога кимнинъ тувдыгы болувын шешуьв кыйынлы. Болса да, Россияда оны неге ди Юсупова деп санайдылар. Ксения Николаевна кайтип патша Романовларга катнасувын айтайык. Онынъ тувган нагашатасы Феликс Юсуповтынъ хатыны Ирина Александровна Романова болган. Ол Романова болса да, тарихке Юсупова деп кирген. Бу хатын оьзининъ куватлы бай ата-анасынынъ аркасы ман данъклы болган. Онынъ атасы Александр Михайлович эм анасы Ксения Александровна Россияда етекшилик суьрген Романовлардынъ тайпасына киргенлер. Ксения Александрды биринши кере коьргенде ок ога ашыклык туткан. Оьзининъ сезими акында ол уьйкен акасы, келеектеги патша Николай II айтады. Соьйтип ясларга косылмага йол ашылган. Соны ман Ирина Александровна Юсупова патша II Николай II йиени болган. Ол Петергофта 1895-нши йыл тувган. Он тогыз ясында Ирина Феликс Юсуповка эрге шыккан. Феликс те оьз ягыннан яс Иринады яраткан, сонъында олар татым яшаганлар. Юсуповлар уьшин Романовлар ман куда болув ол патша аьели мен ювыкласув эди, а Романовлар оьз кезуьви мен Юсуповлардынъ аьелининъ уьйкен акшаларын байырламага аьсирет болганлар.
Бир йылдан оларда кыз тувады, оны анасынынъ сыйына Ирина деп атаганлар. Сав яшав оьмири Юсуповлар бек татым яшаганлар. Революциядан сонъ, Юсуповлар да Крымнан 1919-ншы йылда кызлары Ирина ман бирге «Мальборо» кемесинде Великобританияга кеткенлер, соннан Парижге келгенлер. Олар революциядан сонъ бир затсыз калганлар, тек оьзлерин аман сакладылар. Францияда сол йылларда 300-ге ювык сондай орыс аьеллери бар эдилер. Юсуповлар Россиядан кайдай да бир байлыкларын алып келмеге уьлгиргенлер, ама соларды ушсыз баасына сатадылар. Болса да, атаклы суьвретши Рембрандтынъ тек эки суьвретин сатувлары Юсуповларга уьй сатып алмага амал береди. Авыр таныс болмаган аьллерде Юсуповлардынъ аьели тек басларын аман саклап калмай, колайлы эм абырайлы аьел болмага амал тапкан. Феликс пен Ирина оьзлерининъ байыр мода уьйин ашадылар эм соны «ИРФЕ» деп атайдылар. Феликс дизайнер эм суьвретши куллыгын юритеди. Иринадынъ ыспайлыкларды сайластырып болувы эм тирилиги ога коллекцияларды сатувда уьйкен ярдам болады. Оьз мода уьйинде бирерде коьйлеклерди ол оьзи кийип те коьрсететаган болган. Сатып алувшылар саны коьбеювде эди. Сол зат оларга «ИРФЕ» мода уьйининъ филиалларын Европадынъ баска эллеринде де ашпага амал береди. Англиядагы корольдинъ азбарынынъ оьзинде де Юсуповлардынъ аьзирлеген кийимлерин коьрмеге болатаган эди. Юсуповлар Америкага коьшпеге хаст этсе де, сонда турып болмаганлар, олар Францияга солай да бек уьйренген эдилер. Феликс картайганша яшап, 1967-нши йылда дуныядан тайган. Ирина Юсупова болса эриннен сонъ да бир неше йыллар яшаган.
Николай Дмитриевич Шереметьев Россиядан Францияга коьшкен тагы бир айтылган бай тукымынынъ ваькили эди. 1938-нши йылдынъ 19-ншы тамбыз айында Ирина Феликсовна граф Шереметьевке эрге шыгады. Соьйтип бурынгы эки энъ де бай деген тукымлар ювыкласадылар. Оькинишке, бу заманга олар эмиграцияда болганга себеп, баьри байлыкларын да йойган эдилер. Ирина Феликсовна Францияды койып, эри мен бирге Италияга кетип яшайды. Соьйтип Ирина Феликсовна Юсупова Шереметьева болады. 1942-нши йылдынъ 1-нши навруз айында оларда, Феликс Юсуповта йиен кызы тувады, оны Ксения деп атайдылар. Ксения наьсипли эмигрант яшавы ман яшамага амал тапкан. Наьсипли дегенимиз сол, согыстан сонъ, 1948-нши йыл онынъ ата-анасы Афины каласына коьшкенлер.
Ксения Николаевна Сфири Россия тарихинде айтылган Шереметьев пен Юсуповлардынъ, эки аристократ тукымларынынъ тувдыгы болады. (Бу эки тукым ваькиллери Ногай Ордасыннан орыс патшасына куллык этпеге коьшкени белгили).
Яс заманында Ксения грек ясы Илиас Сфириге ашыклык туткан. Ол оны оьзининъ нагашатайы Феликс Юсупов пан таныстырмага да уьлгирген. Юсупов Парижде 1967-нши йылда 80 ясында, оьзининъ немереси Татьяна тувганша бир йыл алдын топырак болады. Татьянадынъ аьли 16 ясындагы Марилья ман 14 ясындагы Ясмин-Ксения деген кызлары бар. Соны ман буьгуьнлерде Юсуповлардынъ каны кыскаяклылар беттен армаган яшай береди. Аьлиги заманда Сфири аьели Франция ман Греция эллеринде турады.
– Ксения Николаевна аьлемет ийгилиги болган аьдем, онда патшалар сабырлыгы, ишки оьктемлиги, аьр бир аьдемди сыйлап билетаган хасиет белгилери бар. Эгер сизи мен ол таныса калса эм бир неше йыллардан оны ман коьриссенъиз, ол сизинъ атынъызды мутпай атайтаган кыскаяклы. Европада яшай турып, ол орыс тилинде тап-таза соьйлейтаганы тамашага калдырды, – дейди Альфия Рахматулина.
Ксения Сфири оьзининъ аталарынынъ тувган элине тек туьрлентуьв заманлары басланган сонъ, биринши кере келмеге эп тапкан. Ол Петербургка патша аьелининъ калдыкларын коьмуьвге багысланган шарага келип кеткен. «Ол аьлемет оьзгерис эди, – дейди юрек телезуьвин ясыралмай Ксения Николаевна. – Биз, бурынгы россия аристократларынынъ балалары, патша кобырлары артыннан, мен дуныяда энъ де ыспайы деп санайтаган Петербург каладынъ орамлары ман юрип бардык. Сол заман мен оьзимди тувган еримнинъ бир кишкей кесеги этип сездим. Меним ата-анам россия гражданствосыннан бир де таймаганлар эм шет элдикин макул коьрмегенлер. Олар сол ок кепте дуныядан тайып та кеттилер. Мен Греция гражданствосын тек грекке эрге шыкканда алдым».
2000-ншы йылда РФ Президентининъ Указы ман Ксения Николаевна Юсупова-Шереметьевага (эри ягыннан тукымы Сфири) онынъ тилеги бойынша россия гражданлыгы берилген.
Болса да ата-бабаларынынъ Петербургта эм Москвада коьплеген ыспайы меканлары болган графиняга эндиги Россияда яшагандай мекан йок. «Сол себептен мага Россия паспортын алган сонъ да, мунда келмеге кыйын», – дейди Ксения Сфири.
Мине сондай болып туьзилген революциядан сонъ Ногай Ордасыннан шыккан Юсупов мырзалардынъ энъ ызгы тувдыкларынынъ бактысы. Олардан эндиги кыскаяклы ягыннан Ксения Николаевна, онынъ кызы Татьяна эм унык кызлары Марилья ман Ясмин-Ксения калып туры. Биз, ногайлар, Юсупов мырзаларды эм олардынъ тувдыкларын янымызга якын коьретаган болсак, Ксения Николаевнады тавып, оны ман байланыс тутпага керекпиз. Мен ойлайман, аьруьв этип шакырсак, олар бизге конакка да келер эдилер деп. А сол ок заманда кардаш татар халкы оларды оьзлериндики деп санап, конак этип йолыгып та алады. Аьши, кимге боьтен де ювык экен Юсупов мырзалар, татарларга ма яде ногайларга ма?..
«Юсуповлар. Тукымнынъ аьлемет тарихи» деген язувшы Сара Блейктинъ китабиннен М.Ханов баспага аьзирлеген.
Суьвретте: Ксения Юсупова-Шереметьева-Сфири (ортада) кызы Татьяна (онъда) эм йиенлери Марилья эм Ясмин-Ксения ман.