Биринши ногай язувшысы Хасан Шахимович Булатуков 1907-нши йылдынъ 16-ншы августында Карашай-Шеркеш автономиялы областининъ Кызыл-Юрт авылында ярлы эгиншидинъ аьелинде тувган. Атасын эрте йойып, ол балалык шагыннан алып ярлылыкты сезген. Совет власти заманында ол ленинши комсомолдынъ сыраларына туьскен. 1927-нши йылда Х.Ш.Булатуковты область совет партшколасына, а 1930-ншы йылда Ростовтынъ комвузына окувга йибередилер. Окувын кутылган сонъ, ол Черкесскке кайтады. Хасан Шахимович ВКП (б) область комитетининъ экинши секретари болып ислеген эм 1932-нши йылда биринши болып Черкессктинъ илми-тергев институтын басшылаган. 1933-нши йылдынъ июнь айыннан алып 1937-нши йылга дейим Х.Булатуков ВКП (б) Шеркеш обкомынынъ экинши секретари этилип айырылады. Экинши секретарь болып ислеп турганлай, 1937-нши йылдынъ 3-нши июлинде Хасан Булатуковка ялган куьналев аркасы ман, «халк душпаны» деген авыр яла ягылып, ысланган эм дуныядан тайдырылган. 1957-нши йылда онынъ акланувы акында кагыт келеди, ердесимиздинъ алал аты кайтарылады.

Тоьменде аьлим, филологиялык илмилерининъ кандидаты Ш.А.Курмангуловадынъ язувшы Х.Булатуковтынъ яратувшылыгын тергев макаласын кыскартып баспалаймыз. ХХ оьмирдинъ басында революциялык ислерден сонъ, патшалыгымызда уьйкен туьрленислер басланганлар. Бу туьрленислер, боьтен де, 30-ншы йылларда сезилип баслаганлар. Бу йылларда патшалыгымызда халк анъ-анъламына янъы идеология синъдирилген. Сол йылларда элимизде социализмнинъ кенъейтилген курылысы: уьйкен заводлар эм фабрикалар курылганлар, авыл еринде коллективизация бардырылган. Тап сол шакта элимизде мектеблер ашылганлар, элиппелер туьзилгенлер, избачитальнялар, китапханалар куллык эткенлер. Маданияттынъ янъы кебининъ оьрленуьви мен адабиат жанрлары: поэзия, проза, драматургия кепленип баслаган. Баспады уйгынлав, тувган тилде китаплерди баспалавга амал язувшылар кадрларынынъ оьсуьвине себеп эткен. Уьйкен орынды миллет тиллеринде газеталарды, сонынъ санында ногай тилинде де, газеталарды баспалав туткан. «Кызыл Шеркеш» газетасынынъ бетлеринде элимиздинъ етимислери ашыкланганлар, биринши ногай шаирлердинъ эм язувшылардынъ ятлавлары эм хабарлары баспаланганлар. Яс язувшылар А.Х.Джанибековтынъ, Х.Булатуковтынъ, Б.Абдулиннинъ, М.Курманалиевтинъ, З.Кайбалиевтинъ, И.Мизаевтинъ, Х.Курмансеитовтынъ, Х.Карасовтынъ, М.Баисовтынъ, Р. Керейтовтынъ, И.Атуовтынъ эм оьзгелердинъ идеялык-художестволык излевлери олардынъ яратувшылыкларын ортаксоюзлык яратувшылык иске тартувга себеп эткенлер. Соны ман биргесине, элимизде болган ийги ислерге де карамай, коьлемлик кувгынлыклар, класслык куьрес басланган. Тамамында коьплеген партиялык эм совет куллыкшылары «халк явларына» айландырылганлар. Кувгынлыклар шагында кыйынлыкларга ушыраганлардынъ бириси ногай совет адабиатынынъ негиз салувшысы Хасан Шахимович Булатуков болган. Онынъ яратувшылыгы ХХ оьмирдинъ 30-ншы йылларынынъ басында айырым белгили болган. Оьзининъ кыска яшавынынъ ишинде ол тек уьш китапти баспалаган – «Фатимат» пьесасын, «Эки яшав» повестин эм «Азрет, Алиме, Мазан эм колхозниклер» деген ятлавлар эм поэмалар йыйынтыгын баспаламага уьлгирген. Х.Булатуков художестволы яратувшылык пан эрте каьрлеп баслаган. Онынъ биринши ятлавлары «Кызыл Шеркеш» газетасында баспаланганлар. Х.Булатуков – КарашайШеркеш ерининъ биринши кеспили ногай язувшысы. 1934-нши йылда ол СССР язувшылар сыдырасына алынган, биринши ногай язувшысы болган. Х.Булатуковтынъ язувшылык аьрекети драматургия жанрыннан басланады. Онынъ «Фатимат» пьесасы биринши драматургиялык шыгарма болды. Пьесада автор яшавдынъ эски коьринислерининъ янъы ман куьресининъ кеплерин ашыклайды. Х.Булатуковтынъ «Фатимат» уьш актлы пьесасында Совет властининъ биринши йылларында Сырт Кавказда адабиат аьрекетшилери белсенли ашыклаган темасы – мусылман кыскаяклыдынъ эркинлиги акында коьтериледи. Бу тема оьзге авторларда да – Т.Табуловта, И.Амироковта эм оьзгелерде де ашыкланады. «Фатимат» пьесадынъ негизинде – кыскаяклыдынъ сыйлыгын кемшилеткен карасларга эм аьдетлерге карсы шыгув. Фатимат тек ямагатка карсы тувыл, атасынынъ ойына да карсы шыгады. Атасы онынъ ярлы комсомолшы яс пан суьювине буршав этип, кызын бай аьдемге куьевге бермеге уьмит этеди. Фатимат – колайлы ата-анадынъ кызы. Сондай колайлы аьдемлер колхозга туьспеге унамай, оьз хозяйствосын аьвелгидегиндей, ялгыз юргисткилери келедилер. Фатимат каты ногай йорыкта оьскен. Совет властининъ 15 йылы онынъ ата-анасынынъ акыланъламында аьвелгидинъ уьйреншикли аьдетлерин тайдыраялмадылар. Соннан себеп Фатиматка оьз бактысын ялгыз шешпеге боьтен де кыйын. Ол Мустафады суьеди, яс та оны ман бактысын бир этпеге мыратлайды. Ама ол ярлы, Фатимат – бай аьдемлердинъ кызы. Сондай аьл Сырт Кавказ адабиат шыгармаларында йыйы раскан. Сол фольклорда да сезилген. Фатиматтынъ юрегинде Мустафага куьшли сезими тувады. Ама ол атаанасына карсы шыгаялмаягы акында яска ашыктан-ашык билдиреди. Пьесадынъ негизинде шынты драматикалык аьл коьрсетилгени оьзине кызыксынувлыкты тувдырады. Фатиматтынъ юрегин эм акылын эки туьрли сезим кыйнайды. Не зат енъеек экен? Ол юрек сезимине тынъларма яде акылын есирге алган эски карасларды ызларма? Соьзсиз де, наьсипли болувга ымтылысы енъди. Ол атаанасына, оьзин малдай этип суьймес аьдемге сатканларына карсы шыгады. Пьесады критика аьруьв йолыгады. Ф.Абдулжалилов «Кызыл Шеркеш» газетасында 1935-нши йылдынъ 27-нши декабринде шыккан макаласында «Фатимат» пьесасынынъ ногай адабиаты уьшин маьнелигин белгилейди. Пьеса бойынша спектакль язувшыдынъ тувган КызылЮрт авылында 1932-ншы йылда салынган. Каравшылар оны исси йолыкканлар. Ногай авторларынынъ биринши пьесаларынынъ темасы оьз заманы уьшин маьнели болганларын белгилемеге тийисли. Ата-аналар эм балалар арасында тувган маьселе, аьелдинъ боьлинуьви, аьдетлерден таюв карсылыклы идеологиялык карасларга таянады. Олар ювык аьдемлер арасында явласувга келтиредилер. Ата-аналар эм балалар арасында маьселеди аьр язувшы оьзинше шешкен. Оькинишке, оьз пьесаларында авторлар маьселединъ эдаплык ягына эсти аз бергенлер. Олар оьмирдинъ политикалык ойларын аькелген акыйкатлыкты коьрсеткен янъы персонажларды киргисткенлер. Ногай тилинде биринши повестьлер 30-ншы йыллардынъ басында шыгып баслаганлар. Олардан алдын очерклер, фельетонлар, хабарлар болганлар. Адабиаттынъ баьри жанрларындай болып, повесть жанрынынъ тувувына халк авызлама яратувшылыгы себебин тийдирген. Хасан Булатуковтынъ прозасы – онынъ «Эки яшав» повести ногай адабиатынынъ гуманистлик аьдетлерининъ биринши негизлерин салган. Повестьтинъ негизине салынган материал ногайлардынъ яшавында социаллык баславлардынъ беркигенин, олардынъ социализмди курувга ымтылувын шайытлаган. Яратувшылык ойшылыкка яшав оьзи материал беретаган эди. Йылдан-йылга усталыктынъ оьсуьви аркалы шыгармалардынъ яшарлык материалы кенъ бола береди. Хасан Булатуков КПСС область комитетининъ экинши секретари болып куллык эткен. Ол дайым ислердинъ арасында болган, партиядынъ эм оькиметтинъ токтасларын шешуьвде катнасып турган. Партиялык эм ямагатшылык куллыгы ога яшав талаплаган бай материалды берген. Бу материал «Эки яшав» повестининъ негизине салынган. Х.Булатуков ногай халкынынъ класс акыл-анъламлыгынынъ туьзилуьвин, эгиншилердинъ социаллык белсенлигининъ оьсуьв басамакларын коьрсетпеге шалыскан. Автор Уллы Октябрьдинъ алдында ногай исши аьдемлерининъ яшавын дурыс эм сезгир коьрсетеди. Автор биринши кере халктынъ тарихлик бактыларын художестволы анъламын таппага уьмитлер эткен. Ойлавына коьре, повестьтинъ биринши кесегинде автор революциядан алдынгы авыл ерин суьвретлейди, шыгармадынъ бас геройы – ярлы Рамазан ман таныстырады, авыл ярлылыгынынъ коьринислерин ашыклайды. Ол халктынъ ярлылыгынынъ авыр коьринислерин коьрсетип, яшавда болган акыйкатлыкты суьвретлейди. Айтпага, ярлыдынъ уьйин коьрсете келип, ол булай дейди: «Авылдынъ шетинде тоьбеси тобан ябылган кишкей уьй турган. Азбардынъ тоьгереги кораланган. Ама оны да от якпага йибергенлер. Аьел танъ атканын кишкей куьнъирт терезеден кас каралган ярык кирип басласа, билген. Уьйде затлардан эсе аьдемлери коьлем. Агаш тапшан эм кол ман ясалган сыпыра – мине ярлыдынъ болган муьлки». Повестьте геройдынъ касиети авылда болган ислер мен тар байланыста ашыкланады. Рамазан авыл хозяйствосын коллективизациялавга белсенли кириседи. Ол – ногай авылында биринши колхоздынъ энъ белсенли курувшысы. Ол кыйынлыклардан коркпайды. Рамазаннынъ карасыннан эш бир зат та таймайды: бузылган арба да, коьгоьлен баскан данъыл да. Ол етиспевликлерди тек коьрип калмай, аьли оларды туьзетеди. Рамазаннынъ баславы ман биринши данъыл станы курылган. Онынъ ярастырылганын эм келеекте калай коьретаганын суьвретлей келип, автор эгиншилердинъ аьллерининъ туьрленгенин коьрсетпеге шалысады. Х.Булатуков геройынынъ тек ямагатшылык яшавын коьрсетип калмай, байыр яшавын да ашыклайды. Онынъ геройынынъ терен сезимлери бар. Онынъ Кокашты суьюви де терен эм сезимли. Повестьте большевик Иван Васильевич акында да бираз айтылады. Онынъ касиетлери де тарихлик-революциялык темасы болган биринши повестьлерде эм романларда орыс революционерлердинъ де касиетлерине усаслы. Оьткир драмалык сюжети, тил байлыгы Х.Булатуковтынъ повестин 30-ншы йыллардынъ адабиатында яркын шыгарма этип коьрсетти. Оннан баска, Х.Булатуков «Азрет, Алиме, Мазан эм колхозниклер» деп аталган поэмалар йыйынтыгын баспалаган. Йыйынтык 1937-нши йылда ярык коьрген. Оькинишке, бу китаптинъ бир экземпляры да не Россия китапханасында, не кардашларында сакланмаган. Бу йыйынтык баспаланганы акында 1937- нши йылдынъ 20-ншы апрелинде Ф.А.Абдулжалиловтынъ язган макаласы шайытлайды. Хасан Булатуковтынъ 1937- нши йылда уьзилген яшавы кыска, ама яркын болды. Тек акланган эм алал аты кайтарылган сонъ, Х.Ш.Булатуковтынъ шыгармалары 1967-нши йылда экинши кере ярык коьрдилер.

Ш.Курмангулова, КЧИГИ-динъ тамада илми куллыкшысы. Суьвретлерде: Ш.Курмангулова; Х.Булатуков