Журналист оьз ойы ман_____________

Бизим яшавымызга «коронавирус» деген соьз киргенли эки йылга ювык болды. Мен оьзим сол яман мараз бан кайтип авырыганымды аьли де мутып болмайман, соннан калган калдыклар муттырмага да бермейди. Биз, инсанлар, кужыр деп айтсам, янъылыс болмас деп ойлайман. Алдымыздагы коьп затларга ынанмага суьймеймиз, соьйтип, коронавирус пан авырыйдылар аьдемлер дегенде, мен баслап куьлдим. Сондай маразды кайтип ойлап шыгармага болады деп ойладым, сондай авырув йок деп баьрисине де айтатаган эдим. Болса да, коьп те кеш калмай, оьзим авырыдым. Соьйтип, мараздынъ бар экенине ынанув тувыл, оьзим де сол коронавирустан оьлип кетпеге де аз калдым. Боьтен де, ясуьйкенимиз авырыган заманда, тек оьзимнинъ ювыкларым тувыл, савлай халкыма ден савлык тиледим.

Буьгуьнлерде тынысымызды бираз тыныш алып турамыз деп суьйинемиз, ама сол авырув бизи мен дайымга калганына шекленмеймиз. Ол оьзин аьли де коьрсетип турады. Авырувдынъ алдын шалув, оны ман куьресуьв ниет пен савлай дуныя бойынша коронавируслы инфекцияга карсы вакцинация оьтип туры.

Вакцинация – аьдемнинъ шаркында инфекция коьшируьвшиге карсы иммунитет туьзуьв ниет пен вакцина яде анатоксин киргистуьв. Вакцинациядынъ алдын шалув яде эмлев кеплери болады. Алдын шалув вакцинация дени сав аьдемлерге эм айванларга этилинеди. Эмлев вакцинация инфекция ман авырыган аьдемге этилинеди, ол вакцинотерапия деп аталады. Эл арасында «вакцинация» деген соьзди «прививка» деген соьз бен де айтадылар.

Савлайдуныялык савлык саклав организациясынынъ билдируьвлерине коьре, вакцинация – аьдемнинъ авырувлардан кавыфсызлы эм эффективли коршалав амалы. Вакцинация аьдемнинъ шаркынынъ коршалав механизмлерин ислетеди, соьйтип, инфекция маразларга иммунитет туьзиледи эм аьдемнинъ иммунный тармагы куьшленеди. Иммунизация миллионлаган яшавларды куткарады эм ден савлык тармагында куьшли деген амалларынынъ бириси болады. Медицина тарихинде маьнели етимислерининъ бириси деп вакцинация саналады.

Европада XIX юзйыллыкка дейим врачлар кайтаралап туратаган эпидемияларга куьшлери етпейтаган болган. Сондай маразлардынъ бириси оспа авырувы эди, йыл сайын оны ман миллионлаган аьдемлер авырыйтаган болган, олардынъ 20-30 проценти оьлетаган болган, эмленгенлер сакат болып калган. XVIII юзйыллыкта Европа эллеринде оьлимлердинъ 8-20 процентининъ себеби оспа эди, сога коьре бу маразды токтатув уьшин алдын шалув амаллары керек болды. Мараз бан авырыганлар кайтып авырымайды деп айтатаган болган бурынъгыда, сога коьре дени сав аьдемлерге сувлы дарман киргистетаган болганлар, соьйтип авырув енъил оьтетаган болган. Сол амал да коьмек этпейтаган эди. Россияда оспадан биринши вакцинады Екатерина II кулланган, сол оьзгериске эс этип, онынъ суьврети мен 12 алтын медаль этилинген, сонда язылган: «Оьзи коьрим коьрсеткен». Соннан сонъ Россияда оспадан вакцинация баьриси де этпеге талаплав эткенлер.

Биринши болып этилмеге керек прививкалардынъ сырагысы 1958-нши йыл туьзилген, сонда оспа, туберкулез, коклюш, дифтерия эм полиомелит киргистилген. Сонъгы йылларда бу сырагысы коьплеген авырувлар ман толтырылып турган. 2001-нши йылда алдын шалув прививкалардынъ календари миллет статусын алган.

Балаларга этилинетаган вакцинациядынъ акында да аьдемлердинъ ойлары туьрли болады. Бир-бир ата-аналар аьвлетлерине прививка эттирмейдилер. Савлайдуныялык савлык саклав организациясы вакцинацияды кавыфсыз деп айтады: «Вакцинация кавыфсыз эм бир кесек заманга маьлиетсиз авырувлар тувдырады, мысалы, колдынъ авырувы, эт кызув, куьшли авырувлар сийрек расады».
Аьдемнинъ кевдеси вакцинацияга эки туьрли этип «явап» береди. Бириншилей, прививкага реакция осал болады – аьдемнинъ ден савлыгына кавыфлык болмайды, кишкей туьрленислер болады, ама олар тез кетедилер.

Экиншилей, аьдемнинъ шаркы вакцинацияды айлак авыр кепте оьткереди – туьрленислер созылады, олар ден савлыкты бузадылар. Аьр бир вакцина аьдемнинъ шаркында туьрленислер тувдырады, сол туьрленислер аьдем прививкадан сонъ керекли талаплавларды тутпаганнан да болады. Аьдемди толысынша коршалайтаган эм баьрисине де кавыфсыз вакцина йок. Аьдемлер коркадылар вакцина эттирмеге, олар прививкадан сонъ авырысалар, баьри затты да вакцинадан коьрип коядылар.

Специалистлердинъ айтувына коьре, сол авырувлар вакцинадан болмай коймага да болады. Вакцинага маьне бермей калдырув сондай иске сенимди бузбай болмайды, сога коьре иммунизация тоьмен болса, авырувларды токтатув кыйынлы болар. Бу соравдынъ баска ягы да бар. Вакцина ман байланыслы туьрленислер дени сав аьдемлерге де тиймеге болады, сога коьре оларды аянлап, тергев керек, баскалай, вакцинадынъ кавыфсызлыгын коьтеруьв бойынша амаллар алув тийисли.

Вакцинадынъ акында бу макалады язувымнынъ себеби де йок тувыл. Буьгуьнлерде коронавируслы инфекцияга карсы этилинип турган вакцинация коьплеген соравлар тувдырады, коьплеген аьдемлер оьз ойларын айтадылар.

Вакцинация: пайда яде зарар ма? Бу сорав оьткир болып туры аьлиги заманда. Мен де вакцинация эттиргенлердинъ арасында бириншилердинъ сырасында. Аьлиги заманда меннен «не уьшин?» деп сораса, явап толысынша берип болмас эдим деп ойлайман. Оьзимнинъ яшавымнан да бетер, янымдагылардынъ ден савлыгына зарар келтирмейим деп ойладым. Эсимде, коронавируслы инфекция ман авырыган заманда, «маразды сен юктырдынъ мага» деп айтканлар да табылдылар. Сол заманда мараз айлак куьшли эди, ким-кимди авыртканын айтпага ша кыйынлы болгандыр деп эсиме келеди. Сога коьре, аьлиги заманда тагы да кайтаралап авырысам, баскаларга да тийгистпеге боламан деп корктым.

Мен вакцинация оьткенде, «сен ярым йылдан оьлеексинъ, вакцина сенинъ баьри иш органларынъды ашайды» деп коркыстканлар да бар эди. 4 айга ювык мен вакцинады алганым, буьгуьнге дейим бир авырлык та болмады ден савлыгыма. Биринши уколдан сонъ бираз колым авырыды, укол эткен ерим кызарды эм бираз систи, ама тез тайды. Шаркымда баска туьрленислер сезбедим.

Вакцинацияды этпеге керекпиз деп ойлайман. Соьйтип элимиздинъ басшысы, Россия Президенти Владимир Путин курал айдынъ 26-ншы куьнинде экономикалык соравлар бойынша кенъесте халкка шакырув этти: «Аьлиги туьзилип турган аьллерде инфекциядынъ таралтувын токтатув бек маьнели. Сонынъ уьшин биз ортак иммунитет туьзбеге керекпиз. Энъ де дурыс эм аьлиги заманга келисли йорык – вакцинация. Соны тек бизим элимиздинъ тувыл, савлай дуныядынъ специалистлери айтадылар. Кашан да, бу сорав бойынша ойлар боьлинедилер.

Биревлер вакцинацияды куьштен этпеге керек деп айтадылар. Мен бу ерде оьз ойымды айтпага суьемен, бизим гражданлар вакцинациядынъ кереклигин анълав керек, эгер олар вакцинация этпесе, ден савлыгына, яшав оьмирине зыян келмеге болады. Мен тилеймен, ойлап каранъыз, вакцинация – яман мараздан энъ де сенимли эм кавыфсызлы амал», – деп.

Тамбыз айдынъ 8-нши куьнинде Дагестан Республикасынынъ Аькимбасынынъ кесек заманга куллыгын юритуьвши Сергей Меликов республикада коронавирус пан авырыганлардынъ саны оьсеятканы акында айтты. Онынъ айтувына коьре, буьгуьнлерде медициналык ярдамды «ковид» боьликлерде мынънан артык аьдем аладылар. Сергей Алимович мараздынъ оьсуьвин дин байрамлар ман, тойлардынъ ойнавы ман байланыстырады. Бас себеп деп, онынъ соьзине коьре, Дагестанда савлай элимиз бойынша вакцинация айлак осал юреди. Бир юмадынъ артында белгиленген санларга коьре, республикада 100 мынъга ювык аьдем вакцинация оьткенлер, ол республикадынъ яшавшыларынынъ саныннан 3 процент болады.

Россиядынъ савлык саклав министерствосы ман Дагестан Республикасынынъ вакцинация оьтпеге керек яшавшыларынынъ саны 780 мынъ аьдемнен 1миллион 350 мынъ аьдемге дейим коьтерилген. Бу ерде Дагестан Республикасынынъ Аькимбасынынъ кесек заманга куллыгын юритуьвши Сергей Меликов муниципалитет басшылары ман каты соьйледи. Оьз муниципаллык туьзилислеринде вакцинацияды уйгынлап болмаган аькимбасларга Сергей Алимович аьризе язып таймага боласыз деп айтты. Мен ойлайман, онынъ талаплавлары каты болса да, республикамыздынъ яшавшыларынынъ ден савлыгын эм яшавын саклавга каратылган.

Ногай район аькимбасы Мухтарбий Кошманбет увылы Аджеков районда вакцинация соравы кайтип юритилетаганы акында меним соравыма яваплады:

– Баьримизди де коронавируслы инфекция тынышсызландырады. Буьгуьнлерде бизим элимиз кайдай уьйкен етимиске етисти – сол яман мараздан вакцина шыгарды. Савлай дуныяда бизим вакцинады коьплеген эллер алганлар. Меним ше, биз вакцинады толысынша кулланмага керекпиз. Авырувды токтатув уьшин бир ниетте, бир ойда вакцинады оьтпеге керекпиз, – деп айтады район басшысы.
Районымыздынъ аькимбасынынъ айтувына коьре, бизим районда вакцинация оьтпеге керек аьдемлердинъ саны – 10472, аьлиги заман районга 2050 вакцина аькелинген, вакцинация 1947 аьдем оьткенлер (18, 6 процент). Аьлиги заманда медицина куллыкшылары авылларга барып, вакцинацияды этпеге боладылар, сондай амаллар бар – сувытатаган камера ман вакцинады алып юрмеге болады. Мухтарбий Кошманбет увылы район яшавшыларын танълагысы куьнди ойламага шакырады.

Вакцинация оьтуьв куьштен этилинмейди, ол аьр бир аьдемнинъ оьзининъ ыхтыяры ман этилинетаган ис.

Меним уьйимде ясуьйкен аьдем болганга, мен эсли аьдемлерге кавыфлы тувыл ма экен вакцинация деген сорав ман кызыксындым. Янъыларда Россия Минздравынынъ бас гериатры Ольга Ткачевадынъ бу сорав бойынша айтканы акында «Российская газетада» окыдым. Ол эсли аьдемлердинъ коронавирустан сакланувы деп вакцинация оьтуьвди белгиледи, неге десе оларда иммунитет осал, олар авырувга карсы турып болмайдылар. 60 ястан йогары аьдемлер коронавирустан вакцинация оьтуьвдинъ приоритетли куьбине киргистилген, оларга биринши болып вакцинация этпеге керек. Врачтынъ айтувына коьре, эсли аьдемлер вакцинацияды ясларга коьре енъил оьтедилер.

– Эсли аьдемлер оьзлери де, олардынъ аьеллери де анълав керек – ясуьйкенлеримизди мараздан саклавдынъ эки йолы бар – уьйде олтырув эм вакцинация. Аьр заман оларды уьйде олтыртув дурыс тувыл, бу зат эсли аьдемнинъ коьнъилин туьсиреди, олар балалары ман, уныклары ман коьриспеге суьедилер. Сога коьре, прививка этуьв керек ясуьйкенлеримизге, – деп анълатады врач.

Вакцинация элимиз бойынша этилинип туры. 4 вакцина регистрация оьткенлер Россияда – «Спутник V», «ЭпиВакКорона», «КовиВак», «Спутник Лайт». Олардынъ экеви кулланыладылар, «КовиВак» пан вакцинация басланаятыр, «Спутник Лайт» уьстимиздеги айдынъ ишинде кулланувга туьсеек деп белгилейдилер специалистлер. Баьри вакциналар да регистрацияды оьткенлер.

Бизим яшавымызга тагы да бир сынав туьсти. Сол кыйынлыкты савлай элимиз бен оьтип турымыз. Мен ойлайман, сол маразга карсы да бирге турармыз. Вакцинацияды дуныядынъ, элимиздинъ, республикамыздынъ, районымыздынъ аьр бир яшавшысы оьтсе, яман мараз да йыракка кетер.

Г.Бекмуратова,
Россия Журналистлер союзынынъ агзасы.