Бурыннан алып домбыра ногай халкынынъ энъ суьйикли саз алатларынынъ бириси болады. Оьмирлердинъ бойында уста домбырашылар ямагат арасында уьйкен сый-оьрмет пен пайдаланганлар. Олардынъ бириси – Дагестан Республикасыннан Каирбек Межитов. Ясуьйкен коьптен дуныядан кешкен болса да, онынъ аты мутылмаган. Миллетимиздинъ аьлемет сазы, терен маьнели йырлары кайсы заманларда да оларды тынълаган аьдемлерди сукландырганлар. Халктынъ саз шеберлиги аркадан-арка, атасыннан увылына коьшип, оьмирлерди оьтип, бизим заманларга дейим еткенлер. Эне сол оьнершилик Каирбекти де балалай есирге алган.
Озган оьмирдинъ 40-ншы йыллары. Ногай шоьли. Онынъ кенъликлеринде йылкылар багыладылар. Сол йылкылардынъ бир уьйирин атасы Исмаил эм онынъ увылы Каирбек багып эм саклап юредилер. Каирбек аьли де кишкей, ога тек 13 яс толган. Болган уьшин ол домбырашылар шерткен халк сазын, олар йырлаган аьлемет йырларды эс берип тынълайды. Окында сол анъларды эм йырларды эсине алып, оларды йырлап юреди. Бу затлар онынъ эсинде оьмирине орын тавып калаяклары акында ол ойланган да этпейди.
Уллы Аталык согыс басланады. Болган уьшин, колына савыт алып, яв ман согыспага Каирбекте амал болмаган. Ама согыс кутылганнан сонъ, ол, оьзининъ коьплеген замандасларындай болып, бузылган, курылыс объектлерди курувга кириседи. Соьйтип, яшав йоллары Каирбекти Москвадынъ касындагы заводлардынъ бирисине аькеледилер. Межитов сонда коьлик шыгаратаган заводта куллык этип калады. Йыллар оьткеннен сонъ да Каирбек яслык шагында эситкен йырларды эм сазларды мутпайды. Ол оьз коллары ман эки телли домбыра ясайды. Эне соьйтип Каирбектинъ колында янъы домбыра, оьзининъ сазларын сувдай агыстып, занъырап баслайды. Бир куьн Каирбек янъы домбырасына булай дейди: «Кел, домбыра, соьйлесейик. Мен сени шынар, бук эм эмен дегендей баалы агашлардан йыйып, куьшимди салып, суьйип эткенмен. Эндиги сен аьдемлерге суьйиниш еткер, коьнъиллерин аш, кыйынлыклары болганларды юбант. Аькет бизди ярыкка, наьсипке, узын яшав оьмирге!» Каирбек эски анъларды йыйып, оларга оьзи туьрленислер киргистип, ийгилендиреди. Онынъ йыйынтыгында ногайдынъ эллиден артык анъы орын табады. Олардынъ ишинде суьюв анълары да бар эдилер, айтпага, «Сары коьйлек» эм сондай баскалар. Межитов Москва каласында яшаса да, оьзининъ тувган-оьскен, балалыгы оьткен якларын мутпайды. Ол Кавказга тыншаймага тез-тез келип турады. Онда Каирбектинъ кардашлары калмасалар да, оны авылдаслары тап оьз кардашларындай этип йолыгып турадылар. Межитов тек Дагестанда болмай, Карашай-Шеркеш областине де домбырасын алып келип турады, Икон-Халк эм Эркин-Юрт авылларын да йыйы йоклайды.
Оьзининъ аьлемет аьруьв йырларын эм сазларын областьтинъ язувшыларына, илми-тергев институттынъ куллыкшыларына эситтиреди. Область радиосынынъ куллыкшысы Люца Кумукова Каирбек Межитовты радиога шакырып, тынълавшылар уьшин радиоберуьв аьзирлейди, онынъ сазлары эм йырлары ман таныстырады. Мине не зат деп язган коьп йыллар артта оьзининъ «Ногай домбырасы занъырайды» деген макаласында (ол «Ногай шоьлдинъ бактысы» деген китабинде баспаланган) журналист эм язувшы Сейдахмет Рахмедов: «70-нши йыллардынъ басында бир тойда ногай домбырада орта яслы, мага таныс болмаган кисидинъ ойнаганын завкланып тынъладым. «Йылкы сазын» бир аьлемет шалганын, мынълаган йылкыдынъ дуьмбирдевине домбырашыдынъ оьз коьнъил оьнерин косканын мутып болмадым. Ювык таныстык. Ол аьвелги Караногай районынынъ Кара-Су авылында яшаган, аьли Москва туьбиндеги Калининград каласында Уллы Аталык кавгадан сонъгы йыллардан бери турады, ама халкыннан, ата топырагыннан узак яшаса да, домбыра шалувын мутпайды. Аты – онынъ Каирбек Межитов. Сонъында ол бизге «Мунълы саз», «Тунъгатар саз», «Яс йигит», «Кара сакал, ак сакал сазларын» бир аьлемет кызыклы этип шалды. «Неге меним халкымнынъ бурынгы суьйикли алаты мутылады?» деген оькинишли ой мени тынышсызландырмай болмады. – Ял алув куьнлеринъ аьли де битпеген болса, мени мен танъла ок Махачкалага барайык. Сени радиокомитетке элтеп, магнитофон лентасына яздырайым, – деп ясуьйкенге маслагат эттим. Сосы йылларда домбырашылар коьп тувыл эдилер. Олар: Кумлыдан – Магомед Шихмурзаев, Куьнбатардан – Солтанахмет Язлыбаев, Нариманнан – Мамев Сариев, Якуб Оразгулов, Батыр-Мурза авылдан – Ныязбек Саитов, Янъы Ленин (Эдиге) авылдан – Ахмат Абдулганиев, Терекли-Мектебтен – Исхак Нукаев. Ама олардынъ шалувларын Каирбек агайдыкы ман тенълестирип болмайды. Хыйлы заман ол меним маслагатымды кабыл этпей турды. Тоьгерегимдегилер де мени яклаган сонъ, разы болды. Эм биз эртенъгиси куьн Махачкалага кеттик. Радиокомитеттинъ куллыкшысы, меним коьптеги досым Владимир Хатамов тамашасы келип Каирбектинъ домбыра ойнавын язувда болды. Узаклыгы бир саьаттен артык заманнынъ ишинде халкымыздынъ аьлемет сазлары эм йырлары язылдылар.
Бу куьнлерде сосы язылувдынъ сазлары «Домбырада ойнайды эм йырлайды Каирбек Межитов» деп, Дагестанда, Кобанда, Астраханьде коьплеген ногай аьеллердинъ уьйлеринде занъырап, коьнъилди коьтередилер. «Аьдемлер де коьп, домбыра ясамага затлар йок тувыл, ама домбырашылар йок», – деп отыз йыл артта Каирбек – ясуьйкен айткан болса, белгили композитор Яхъя Кудайбердиев мутылып бараятырган тек домбырады тувыл, сыбызгыды, муьйизди, кылкобызды кайтадан занъыратты, ясларды, кызларды ногай алатларга уьйретти, оркестр туьзди эм Юсуп Бабаевти Алма-Аты каласына йиберип, домбыра ясав оьнерине уьйретти. Аьлиги ясларга Каирбек – халкымыздынъ оьктеми, ол домбырады ногайга кайтарувга себепши болганын мутпага керек тувыл. «Алла буйыртып, сосы алтын коллы агайды шакырып, тоьрде олтыртып, уьйкен той этсек, яхшы болар эди!», – деген ой бар эди. Тек ол замансыз топырак болды. Оны ызлавшылардынъ саны оьсе береди. Олар Куьнбатар авыл яшавшылары Алибий Романов, Кайтарбий Бальгишиев, Терекли-Мектебтен Санев Темирбулатова, Таьтли-Булак авылыннан Ахмат Кульниязов эм баскалар. Мен оьзимнинъ яслык йылларымды маданиятка багысладым. Эм бу куьнлерде меним заманымда окувга йиберилип аьзирленген специалистлердинъ 70-80 проценти маданият тармагында бажарымлы ислеп турганына оьктемсимей болмайман», – дейди Я.Кудайбердиев.
Домбыра – ол оьмирлерге ногай халкынынъ ян асабалыгы болып калады.
Мария Матакаева.
Суьвретте: Каирбек Межитов.
