Янъыларда Астраханьде «Аьлиги заманда дуныяда А.Умеровтынъ асабалыгынынъ белсенлиги» деген аты ман биринши Умеровтынъ окувлары уйгынланып оьттилер. Уйгынланган илми конференциясы ногай ярыкландырувшысы эм дин аьрекетшиси Абд-Рахман Умеровтынъ эстелигине багысланган эди.

Абдурахман Умеров 1867-нши йылда Астрахань каласында Исмаил Умеровтынъ эгинши аьелинде тувган. Баслангыш билимин Караногайдан келген Дуйсемби-аьпендидинъ колында алган. Алим кеткеннен сонъ, Килячи авылындагы медреседе окувын бардырган. 1881-нши йыл белгили дин аьрекетшиси Шихабутдин Марджанидинъ етекшилиги мен Казань каласындагы «Галия» деген медресеге туьсип, онда 8 йыл билим алган. Дин дерислери мен бирге ол Хафиз, Низами, Фирдоуси, Саади, Навои эм Куьнтувардынъ баска белгили шаирлерининъ шыгармалары ман да танысып келген. Абд-Рахман Умеровты тек Куьнтувардынъ аьлимлерининъ дин асабалыгы тувыл, Европадынъ да ямагат-политикалык ойларынынъ янъы етимислери де кызыксындырып келген. Баска болып, ол белгили орыс тарихшилери С.Соловьевтинъ, Н.Карамзиннинъ куллыклары ман ийги таныс болган.
1892-нши йыл Умеров Астраханьге кайтады, 1895-нши йыл Тиякта «Низамия» деген медреседи ашады. Ол сол заманда Тоьмендеги Поволжьеде теологиялык Билимлендируьвининъ орталыгы болган. Онынъ окувшыларынынъ арасыннан 20-ншы оьмирдинъ басында ногай илми эм маданиятынынъ белгили аьрекетшилери, айтпага, аьлим, фольклор йыювшы, тергевши, ногай элиппесин кириллицага коьшируьвши А-Х. Джанибеков, язувшы, биринши ногай романды язган Басир Абдуллин, шаир Бадретдин Мустафаев-Килячи, ногай аьлими, Узбекистанда биринши тарих илмилерининъ докторы Бекболат Салиев эм сондай баскалар шыгадылар. 1896-ншы йыл Умеров пан араб тилининъ грамматикасы бойынша окув кулланмасы баспаланады, коьп заман кетпей, ол типография эм кишкей этип китап туькенин ашады. 1907- нши йыл ол «Идель» деген ямагат-политикалык газетасынынъ биринши редакторы болып куллык этеди. Ама 1913-нши йыл полиция Департаментининъ токтасы бойынша газета ябылады. Ама 1991- нши йылда оны яклавшылары сол газетады «Дуслык» деген аты ман янъыдан шыгарып баслайдылар. А.Умеровтынъ атын уьйкен болмаган байыр музейи де юритеди.
XIX оьмирдинъ сонъында, XX оьмирдинъ басында яшаган ярыкландырувшы, аьлим, китап баспалавшы эм журналист Абд-Рахман Умеровтынъ асабалыгына багысланган илми окувлары Тоьмен Поволжье регионларында Россиядынъ Азия кесегининъ Дин управлениесининъ бас муфтийининъ орынбасары Ильдар Даировтынъ басшылавы ман уйгынланган эди. Илми конференциядынъ куллыгында ногай аьлимлери, тергевшилер эм белсенли аьрекетшилер ортакшылык эттилер. Умеровтынъ окувларында тек Астраханьнен аьлимлер эм ямагат аьрекетшилери катнасып калмай, Дагестаннан, Карашай-Шеркеш Республикасыннан конаклар, баска болып, онлайн кебинде Башкирия Республикасынынъ ваькили эм Туркия элиннен илми тергевшиси де ортакшылык эттилер.
«Ногай ярыкландырувшысы Абд-Рахман Умеровтынъ ногайлардынъ анъ маданиятына эткен косымы « деген темага тарих илмилерининъ кандидаты, Карашай-Шеркеш гуманитарлык тергевлер институтындагы КЧР халкларынынъ этнография боьлигининъ тамада илми куллыкшысы А.Курмансеитова, «Астрахань эм Сырт-Кавказ ериндеги ногайлар арасындагы тарих эм маданият байланыслары акында соравына» деген доклады бойынша тарих илмилерининъ докторы, профессор Д.Кидирниязов, «А.Умеров эм онынъ окувшылары Астрахань регионынынъ ямагат-политикалык яшавында» деген тема бойынша тарих илмилерининъ кандидаты, доцент Виктор Викторин, «А-Х.Джанибеков А.Умеровтынъ исин бардырувшысы, ногай халкынынъ тили эм маданиятынынъ оьрленуьвине онынъ эткен косымы» деген доклады ман Россия тарихининъ магистри, «Эдиге» ногай орталыгы правлениесининъ агзасы Л.Иргалиева, «Абд- Рахман Умеровтынъ куллыкларындагы тарих тергевлери акындагы соравына» деген презентациясын АГУ Россия тарихи кафедрасынынъ соискатели Р.Ишмухамбетов эм сондай баскалар оьз докладлары бойынша шыгып соьйледилер. Шара катнасувшылары ногай халкынынъ шынты увылынынъ яшав йолы ман, дин эм окытувшылык аьрекетшилиги мен, аьлиги кезекте тергелип эм уьйренилип келген аз таныс болган коьплеген фактлары ман таныстылар, Астрахань, Кавказ эм савлай Россия мусылман тюрк халклары уьшин А.Умеровтынъ орыны эм маьнеси акында оьз ойлары ман боьлистилер, кенъестилер.
Илми окувлардынъ катнасувшылары келеекте де бу шара дайым бардырылып эм янъы аьлимлер эм тергевшилери сыралары оьсип келеегине уьмитлерин билдирдилер.
Г.Нурдинова.
Суьвретте: шара катнасувшылары.