13-нши сентябрь – Сайлавлар куьни_______________

Биз кайсы заманда да ердеги яшавымызды сонынъ аьр бир кесегинде аьне яде мине оьрленуьв йолын сайлавымыз бан белгилеймиз. Соьйтип бурыннан бери келген эм келеди. Сайлавлар оьз-оьзлериннен тувмаганлар, соларды этуьви мен халк оьз ниетлерин яшавга шыгармага суьйген, яшав бир еринде уйып калмасын, туьрленсин, илгери юрсин деп шалыскан.

Аьлиги заманымыз алдымызга янъыдан-янъы маьселелерди эм борышларды салады. Солардынъ ишинде ямагат-политикалык, социал-экономикалык, техногенлик соравлары ман бирге ызгы йылларда бек тез туьрленип баратаган табиат аьллери, маданият, эдаплык маьселелери де йылдан-йылга коьбее бередилер. Солардынъ сырасында янъы коронавирус юкпалы маразы ман байланыслы быйылгы кыйынлыклар, карантин, тыювлар бизге ийги кепте ислемеге, окымага, оьрленмеге оравлыклар тувдырды. Сав дуныя коьптен бери коьрмеген маьселе мен йолыкты эм баслапкы аьллерде адалап та алды. Дурыс, бу маразга карсы да дарман аьзирленер, аьлимлер соны енъерлер, ога соьз йок. Тек ол зат эндигиден армаган бизге, сав дуныяга янъы шакырув таслап турганын аьр биримиз аян анъламага борышлымыз. Аьзир ме экенмиз биз алдыдагы, белкиси, коронавирустан да авыр сынавларга?…

Мине сондай аьллерде быйыл республикамызда, районымызда ерли самоуправлениединъ ваькиллик органларына депутатларды сайлавлар оьткерилеек. Сога тувра бир ай калып туры. Бу сайлавлардынъ сырагылары ман бизим алдыдагы 5 йылларга калай кепте оьрленеегимиз, кайсы бийиклевлерге етисеегимиз яде кайдай шукырларга ойылаягымыз байланыслы.

Бир ай узагында, быйылдынъ 26-ншы июниннен 26-ншы июлине дейим, келеяткан сайлавларга депутатка кандидатлар болганлардан аьризелер алув болжалы тамамланган. Сонынъ акында газетамыздынъ оьз хабаршысына Ногай район территориаллык сайлав комиссиясынынъ председатели Алимакка Ганиев билдирген.

Ногай районы бойынша баьри авыл муниципалитетлериннен сайлавларга кандидат эсабында 230 аьдем аьризе берген, солардынъ ишинде 19 кыскаяклы да бар. Оларды район авыл поселение муниципаллык образованиелери бойынша эсаплайык:

— «сельсовет Ортатюбинский» СП МО – 11 сайлав округларыннан 28 кандидат;
— «сельсовет Карагасский» СП МО – 11 округлардан 32 кандидат;
— «село Кунбатар» СП МО – 11 округлардан 17 кандидат;
— «село Червленные Буруны» СП МО – 11 округлардан 22 кандидат;
— «село Кумли» СП МО – 7 округлардан 15 кандидат;
— «сельсовет Карасувский» СП МО – 7 округлардан 12 кандидат;
— «село Эдиге» СП МО – 7 округлардан 7 кандидат;
— «сельсовет Арсланбековский» СП МО – 11 округлардан 31 кандидат;
— «село Терекли-Мектеб» СП МО – 11 округлардан 46 кандидат.

Оьзинъиз коьргенлей, сайланмага суьетаган баьтирлеримиз эм бийкелеримиз аз тувыл, Алла аз коьрмесин. Дурысында, ис аьр бир сайлав округыннан аз яде коьп кандидатлар болувдан тувыл, Россия законодательствосы аьр бир аьдемге сайламага эм оьзин сайлаттырмага толы ыхтыяр береди. Соьзимиз келеяткан сайлавларда кимлер депутат болып сайланаяклары акында.

Эсимизде болса, бизде совет йылларында ис коллективлери яде орам советлери сайлавшылар ман маслагат этип бир кандидатты сайлавларга беркитетаган эдилер. Бир кышкырык та, не де болмай, депутат болып сайланган аьдем авыл советинде оьз сайлавшылары алдында ога тапшырылган тапшырувлар толтырмага шалысатаган эди. Бу сайлав йорыгын сонъында ол аьлиги демократиялык заманларга келиссиз деп тайдырдылар. (Бизде тайдырмага керек деселер, баьри затты да, яманы ман косып яхшысын да суьрип шетке таслайдылар). Мен сол затты не уьшин эскеруьвим, неге десе аьлиги кандидатлардынъ коьбиси сайлавшыларыннан наказ деген зат алмайдылар. Солай ок эсимизде болар, 1990-ншы йыллардагы сайлавларда аьр бир кандидат оьзининъ сайлавлар алдындагы программасын аьзирлейтаганы, соны ерли «Шоьл тавысы» республикалык газетасында баспалайтаганы.

Эндигиси кандидатлардынъ хыйлысында программа деген зат йок. Сол ок кепте олар сайлавларга да барадылар эм бирев де оларга: «Кая сенинъ программанъ?» – демейди. Муннан сонъ, элбетте, плансыз, программасыз сайланган депутат не зат этпеге болаягы белгили. Ол 5 йыл узагында бир зат та этпейди. Этсе де, тек оьзининъ, оьз кардаш-ювыкларынынъ каьрлерин шегеди. Мине соны ман битти калды бисмилла!.. Ясырув керекпейди, соьйтип биздеги сайлавларда кандидат, сонъында депутат та болып ким болса сол беркитиледи. Оннан да бетери сол, бу затларга биз оьзимиз уьндемей макул боламыз. Бу ерде, элбетте, кардашлык, ювыклык, тенъ-дослык, авылдаслык байланысларымыз бирерде бизим оьзимизге карсы болады.

Бас деп сайлавларда оьзлерин кандидат этип коьрсететаган аьдемлердинъ билимлиги акында соьз юритуьв керек деп ойлайман. Янъыларда Терекли-Мектеб авыл йыйынына депутатка кандидат Саид Сатыров оьз сайлавшылары ман оьткерген йолыгысында «депутат болып сайланатаган аьдем мектебте 11 классты да 11 йыл окып кутарган сама болмага тарык» деген ойын айтты. Онынъ айтувы ман, аьлиги заманларда Россия регионларында властьке билимли специалистлер келуьвде, бизде де солай болмага тийисли. Менимше, билимли деген аьдем ким ди бирев йыйында, йолыгыста яде булай аьллерде соьйлеп басласа, сонынъ соьзин еринде турып кышкырувы, «оьз эшегин айдавы» ман боьлмес, соьйлегеннинъ «авызын яптырмага» шалыспас. Ол айтып турган аьдем соьзин кутарган сонъ, ортага шыгып оьз ойын айтар. Тек биздеги йыйынларда бирерде кайбиревлер соьйлеп турганнынъ соьзин иркпеге, соны бир затка ярагыссыз этпеге шалысувларын да коьремиз. Аз десенъиз, соьйлеп турган аьдем оннан ясы ман, йолы ман уьйкен болганына да карамастан. Мен сондай коьргенсизлерди билимсиз деп атамага суьемен, неге десе соьйтип эткен аьдемлер киселеринде тап йогары билими акында шайытламалары бар болса да билимсиз болып каладылар.

Тагы бир мысал. Бирерде депутат болып сайланган билимсизлердинъ кайбиревлери авыл администрацияларында ислей турып, оьзлери яшавшыларга туьзетип берген, бирерде тап бизге, газетадынъ редакциясына, баспалавга аькелген документлеринде янъылыс уьстине янъылыслар йибергенлерин неше де коьремиз. Ол да эндиги яшавымыздынъ бир йорыгы болып токтады.

Буьгуьнлерде Россия регионларында авыл, кала администрациялары куьн сайын да ис йорыгын тутып ислесе, биздеги бирер авыл администрациялар аькимбаслары куллыгына юмада тек бир-эки куьн келедилер деген хабарлар да эситемиз. Мундай маьселе де районда бар демеге керек. Мен 2011-нши йыл июнь айында редакциямызга туьскен хат бойынша авыллардынъ бирисине барганда, куьп-куьндиз 10 саьат 40 такыйкада авыл администрациясынынъ капысында кап-кара киртти коьргенмен.

Булай туьзилген аьллерди биз оьзимиз тек туьзетпеге боламыз. Сонынъ уьшин аьр бир авыллардагы аьр сайлав округында сонда яшап, маьнели соравларды коьтермеге ийменмейтаган белсенли акылбалык деген аьдемлерден округлардынъ сайлавшылар советлерин туьзуьв керегеди. Сайлавларда боьлинип, урсысып-таласып олтырганнан, аьр бир округтан бир яде эки энъ де тийисли, халк соьзин акламага аьзир йигитлерди эм хатынларды беркитсинлер. Кимди сайлавларда халк сайласа, сол депутат болсын. Тек бу сайлавшылар советлери сайлавлардан сонъ таркамасынлар. Олардынъ тувра куллыгы солардан сонъ басланмага да керек. Сайлавшылар советлери 2-3 айда бир йыйылып, дайым да ислеп турмага, оьзлери сайлаган депутатлары артыннан тергев салмага тийисли. Оьз депутатларына йылда бир кере сама эсап бердиртсинлер эткен ислери акында. Берип болмайдылар ма, сондай депутатларды кери ызына кайтарсынлар. Орынларына баскаларын сайласынлар. Сонынъ акында сайлавшылар советлери сайлавлар болаяктан алдын аьли кандидатлар ман йолыгыслар болган аьсерде оларга айтпага борышлы. Тек соьйтип биз оьзимиз сайлаган депутатларымызды терис йолга йибермеске, олар ман дайым да йолыгыспага, оларды ислетпеге боламыз. Мине сол заман авылларымызда ийги туьрленислер де боларлар.

Дурыс, сайланган депутатлар арасында оьзининъ аьр бир исин, абытын сайлавшылары ман маслагатласып этетаганлар да йок тувыл болар. Депутат солай болмага керек. Ондай депутатларды район Сый тактасына салмага, савгаламага тийислимиз. Оларды тагы да кайтарып депутат этип сайламага керекпиз.

Заман еринде токтамайды. Районымыздынъ, авылларымыздынъ шешилмеген соравлары эндиги де коьп. Энъ де маьнелиси сол, яслар аьеллери мен бирге районнан баска регионларга ислемеге коьшип кетуьвде, коьбиси соларда уьйлер де алып яшайдылар. Депутат болып сайланып, мундай маьселелерди тек атап турганнан хайыр йок, соларды шешуьвдинъ йолларын излестируьв керек. Соларды шешуьв уьшин ал деп аьр авылдынъ, районымыздынъ экономикасын беркитип бармага борышлымыз. Экономика берк болса, коьп соравларды шешпеге болаякпыз.

М.Ханов.