Ногай халкынынъ алтын фонды___________
Буьгуьнги эскеруьв макалам ногайдынъ зейинли аьдемлерининъ бириси, биринши ногай кеспили опера йырлавшысы Кошманбет Тангатарович Зарманбетовтынъ оьткен яшав эм яратувшылык йоллары акында болады. Бу йылдынъ шилле айында данъклы композитор 65 ясына толаяк эди. Тек оькинишке, 1990-ншы йылдынъ канътар айында ол яшавдан замансыз эрте кетти.
Кошманбет 1955-нши йылдынъ шилле айынынъ 15-нши куьнинде Дагестан Республикасынынъ Ногай районынынъ Нариман авылында тувган. Зарманбетовлардынъ аьелинде доьрт увыл оьскен. Тунъгышлары Нурманбет, Бийманбет, сонъ Кошманбет эм кенжепайлары Кошали. Нурманбет кеспили окытувшы, Дагестан Республикасынынъ сыйлы окытувшысы болады. Бийманбет ерли хозяйстводынъ аьрекетшиси. Кошманбет уста композитор. Кошали сулыплы муьсинши, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ ат казанган суьвретшиси болады. Олардынъ аналары эрте оьлген. Кишкей Кошманбет бесинши класска дейим тувган Нариман авыл мектебинде окыган. Олардынъ нагашакалары да айтувлы маданият куллыкшысы болган эм Кошманбетти Терекли-Мектебке оьзине коьширген эм мундагы мектебте бир неше йыл окыган. Кишкейден алып болаяк композиторды йырга тарткан.
Бир-эки йылдан сонъ Кошманбетти Махачкаладынъ школа-интернатына окувга аладылар. Сол йылларда Дагестан Республикасында куьшли ер сенъкилдев болган. Соны ман байланыста ногай ясты Тула каласынынъ школа-интернатына окувга йибергенлер. Онда он классты етимисли кутылган сонъ, ол Дагестаннынъ патшалык университетининъ тарих боьлигине окувга туьспеге келген. Болса да бир бал етпегеннен себеп туьспейди. Сонъ Махачкаладынъ Гасанов атындагы анъ училищесине туьскен. Шагы келгенде, Дондагы Ростов каласында аьскерде эр борышын толтырувга йолланган. Оннан кайтканда, Астрахань каласынынъ консерваториясына окымага туьскен. Оны кутылганнан сонъ, яс оьнерши ис аьрекетин Махачкаладынъ филармониясында опера йырлавшысы болып баслаган. Сол заманда оьзи мен бирге окыган пианинода ойнаган, ишкен сувы тамагыннан коьринген Марина деген сылув кызга уьйленген. Аьелде бир увылды – Казтувганды тербиялаганлар. Атадан коьрген ок йонар дегенлей, ол да оьнер йолды сайлаган. Казтувган – белгили саксофонист, музыкант.
Кошманбет Зарманбетов миллетимиздинъ биринши опера йырлавшысы эди. Онынъ йырларын республикамыздынъ яшавшылары биринши кере узактагы 1988-нши йылда эситкенлер. Сол заманда Дагестан Республикасынынъ Ногай районынынъ орталыгы Терекли-Мектеб авылыннан «Айланай» деген патшалык хореографиялык ансамбли регионымыздынъ ногай авылларына концерт пен келген эди. Ансамбльдинъ катнасувшылары республикамыздынъ ногай радиосында бир кесек йырларын да язып калдырган болганлар. Олардынъ ишинде Кошманбет Зарманбетовтынъ да йырлары аьлиге дейим де сакланганлар. Кошманбет «Айланай» ансамблин туьзуьвшилердинъ бириси болган. Ол ногайлардынъ ишинде биринши кеспили йырлавшы болган.
– Кошманбет колга алган куллыгын айлак сахый толтыратаган эди. Эткен исин халктынъ юрегине етип толтырмага суьйген. Ол концертке шыгаяк болса, мукаят аьзирленетаган эди. Кошманбет Ульяновскта яшайтаган эди. 1989-ншы йылдынъ карагыс айында Кошманбет авырганы акында авыр хабар келди. Сонда бир айдан Сраждин Батыров эм Яхъя Кудайбердиев оны коьрмеге бардылар. Кошманбеттинъ савлыгын ийгилендируьв уьшин олар оны Москвага эмлемеге аькетип, кайтаятырганда юреклери бир зат сезгендей больницага тел сокканда, композиторымыз ян бергени акында сувык хабарды эситедилер эм оны тувган ерине – Ногай шоьлимизге аькеледилер эм биз оны савлай халк йыйылып сонъгы йолга озгардык. Ол мага аьли де сав заманында бир хат язган эди. Онда мен бир куьн бу дуныядан кетсем, меним домбыра сазымды саларсыз, деп язган эди эм Яхъя-аларга айтып соьйтип те эттик. Оькинишке, аз яшады. Онынъ йырлары занъыраган шаклы юректен таймаяк, эсте тураяк. Халктынъ коьнъилин коьтерген, юрегин коькке еткерген, маданиятын оьрлендируьвге, тирилтуьвге канын-янын аямайтаган аьдем болган. Йырларынъды сейирсинип аьр бир ногай тынълайды. Юрек болса, бир токтавсыз сызлайды Шоьллигимде ногай кызлар шынъ шынълайдылар, авылларда ногай домбыра сазларын шаладылар. Мынъ йыллар аьр ногай уьйде занъырасын сенинъ домбыранънынъ сеси, Кошманбет! Сендей инсанлар энди де тувсынлар ногайымда. Яткан еринъ еннетли болсын, – деп эскереди композитордынъ акында РФ ат казанган маданият куллыкшысы Нарбике Муталлапова.
Кошманбет дуныяда тек отыз бес йыл яшаган болса да, ногай халкымыздынъ анъ маданиятын байытувга номай косымын киргисткен. Тутаслап айтканда, ол артында ярык ыз калдырган. Кошманбет Тангатар улы Зарманбетовтынъ яткан ери еннетли болсын! Тоьменде зейинли композитордынъ акында халкымыздынъ абырайлы аьдемлерининъ ойларын баспалаймыз.
– Кошманбет Зарманбетов деп эситкенмен, тек сесин биринши кере тынъладым. Аьдемнинъ ишин бурап янга якын тийген сес, – дейди, ногайдынъ белгили увылы акында У.Алиев атындагы КЧГУ-дынъ окытувшысы Фарида Атакаева.
– Яткан ери еннетли, ярык эм юмсак болсын! Ол халкын суьйген, миллети уьшин шалыскан бек ийги аьдем болган. Аьперим сага, Кошманбет, ногай халктынъ шынты баьтир увылы! Сенинъ яшалмаган йылларынъды балаларынъ, тувдыкларынъ яшасынлар. Сен халкынънынъ эсинде, Кошманбет! – дейди эркин куьрес бойынша КЧР ат казанган тренери, ДР физкультура эм спорт куллыкшысы, йогары категориялы тренери Халил Кумратов.
– Кошманбеттинъ тавысын эситип бек туьнъилдим. Эгер яшаган болса ногайдынъ саз маданиятын савлай дуныяга данъклатаяк эди. Яткан ери еннетли болсын! – дейди филология илмилерининъ кандидаты Шахидат Курмангулова. – Сол радиоберуьвди муннан алдын тынълаган болсам да аьли де уьйкен аваслык пан тынъладым эм Кошманбетти эсиме туьсирдим. Сол 1988-нши йылда озган концерттен сонъ ол меним эсимде сакланган. Бек оькинишли кеткен яшавдан. Яшаган болса ногайдынъ атын энди де айттыраяк эди. Нарбике Арслановнадынъ хабарлавын аьдем коьзяссыз тынълап болмайды. Оьзим тынълаган сонъ ян-якка да йибердим. Онынъ яшамаганын оьнерли иниси Кошали яшасын. Тынышлы болсын еринде! – дейди Россия Язувшылар союзынынъ агзасы Зоя Керейтова.
А. Найманов.
