Терроризмге карсы ______________
Алим Махсутов Нефтекум районынынъ Тукуй-Мектеб авылыннан болады. Мине алты йыл бойы ол оьз аьели мен Туркия элининъ Стамбул каласында яшап келеди. Буьгуьнлерде Стамбул каласындагы патшалык университетининъ письменность факультетининъ тарих бойынша боьлигинде окувын бардырады. Янъыларда мен оны ман хабарласып, бир неше соравларыма явапламага тиледим.
– Мунда Россиядан келген ногайлар яшайдылар. Яс-явкалар туьрли йогары окув ошакларында билим аладылар. Олар ман бирге биз халк авызлама фестивальлерине, концертлерге барамыз. Сол яслар акында не зат айтпага суьемен. Олардынъ арасында Туркия элине Россиядан коьпте келгенлер де бар. Ногай тили туьрк тили мен оьзлерининъ тюрк тамырына коьре усап келген сонъ, ногайлар оьз тувган тиллерин мутып барадылар. Яслар савлай туьрк тилине коьшкенлер. Мысалы айтканда, бир ногай кеде оьз тилин билмесе де, сол тилди уьйренип, эндиги ана тилинде ятлавлар язып баслаган. Мен университетте 1-нши курста окыйман, тарихти бек кызыксынып окыйман. Мунда архивте ногайлардынъ акында коьп макалалар бар. Мунда яслар коьп калаларда, айтпага, Измирда, Анкарада окыйдылар.
– Сирияда оьткен согысларга Туркияда окыган ногай яслар кеткенлер ме?
– Йок. Бир аьдем де муннан кетпеген. Мен Стамбул каласында 2013-нши йылдан алып яшайман. Мага да Россиядан Сирияга кеткенлердинъ эм кетпеге мыратлары болганлардынъ ата-аналары коьп кере занъ сокканлар. Сиз салган «Алданганлар» деген фильмди караганда, олар ата-анасын да, имамларды да тынъламай, кеткенлери эсиме туьседи. Мундагы туьрк ногайлары эм Россиядан Туркия элине келген ногайлардынъ биреви де Сирияга кетпеген, неге десе биз Туркия элининъ сол ерге кететаганларды суьймейтаганын коьремиз. Туркия эли аьлиги яшав ман яшаса да, мунда Ислам динининъ йорыкларын савлайы да тутадылар. Мунда имамларды да тынълайдылар.
Россияда мен сол маьселединъ барын коьремен. Онда Ставрополь крайында, Карашай-Шеркеш, Дагестан Республикаларында, Астраханьде, Москвада да муфтиятлары Сирияга кетуьвлерин хош коьрмегенлер. Ама ясларымыз, муфтиятларды акыллы деп санамай ма, яде оларды санга салмай ма экенлерин мен анъламайман. Ама меним анълавым ман, сол зат маьселе болады. Сонынъ уьшин де олар Интернетте муфтиятларга тынъламай, олар ман урсыслар эткенлерди тынълап, оннан сонъ ата-аналарын калдырып, Сирияга согыска аьеллери мен кеткенлер. Анасыннан оьзининъ баласын урлап алып яде анасы саьбийин атасыннан тыгып алып Стамбул каласына келип, оннан сонъ Сирияга кеткенлер де болганлар. Сол затты мен унамаганман. Кетуьвинде шекленгенлерди калдырмага мен оьз ярдамымды эткенмен.
Меннен Интернет бойынша, сен Туркия элинде яшайсынъ, Сирияга кететаган ясларга кайтип карайтаганым акында сорайтаганларды мен барувыннан токтататаган эдим. Мусылманлар арасындагы согыс арам экенин анълататаган эдим. Меним ойым ман, мусылманларга бир-бирисин оьлтиретаган согыска бармага ярамайды. Сирияга согыспага кеткен ясларды мен мусылманларды оьлтирмеге кеткенлер деп, санайман. Сол зат бек яман. Бизим динимизде сол зат хариджит деп саналады. Тарихке коьре, пайхамбарымыз (Кудай оны саламласын эм разыласын) заманларында онынъ касындагыларга карсы согыс юриткен аьдемлер болганлар. Эм буьгуьнлерде мусылманларга карсы согыскан, оларды оьлтиргенлерди мен хариджитлер деп санайман. Олар йолдан саскан, арамлык йолына туьскен аьдемлер боладылар.
– Олар Раккиден шыгарылганлар. Кеделердинъ коьбиси оьлгенлер. Олардынъ хатынлары, балалары Эль-Хасеке провинциясынынъ фильтрациялык Аль-Холь деген лагерине туьскенлер. Оларды курдлар карайтаганы белгили. Кыр хабарларга коьре, сол лагерьге есирге туьскенлерди ювык арада Туркия бетине йиберееклер. Сизинъ ойынъыз бан оларды Туркиядан Россияга йибермеге болар ма экен?
– Эгер йиберсе, меним ойым ман, ийги болар эди. Олар йибере ме яде йибермес пе экенин мен билмеймен. Янъыларда телевизордан Туркиядынъ Иш ислери бойынша министри Сулейман Сойлу баьри кыскаяклыларды да эм балаларды оьз эллерине йиберееклери акында айтканын эситтим. Соьйтип йибергенлери ше бек ийги. Онда кеткенлерди дурыс эткенлер деп, санамайман. Неге десе олар мусылманларды оьлтиретаган ямагатлары ман кеткен сонъ, олар да сол ямагатка киредилер. Ама онда саьбийлер, бизим ногай балалар калган. Ногайлар аз халк болады. Ногайымызга сол саьбийлерди йойытув дурыс болмас деп, ойлайман. Ол – бириншилей. Ама сол балалар куьнасиз экенин айткым келеди. Сол балалардынъ Россияда аталары, тетелери, акалары, абалары бар, олар авылларда юреклери авырып саьбийлерин саклайдылар. Оларды Россияга аналары ман кайтарув да, сол кыскаяклылар тутнакка олтыртылувы да дурыс болар, неге десе олар куьнали боладылар.
– Тутнакта Россияда ма яде Туркияда ма?
– Россияда. Туркияда олар кыянатлык этпегенлер, ама олар Туркиядынъ уьстиннен Сирияга кеткенлер. Олар Россия элининъ гражданлары болганнан сонъ, Россияда дембиге йолыктырылмага кереклер. Туркия элининъ де ойы сондай, мен де сол затты дурыс деп санайман.
– Сирияга олар муннан кеткенлер, Сирияга бараятырганын сизге олар занъ согып билдиргенлер ме?
– Йок, занъ сокпаганлар. Мага Россиядан занъ согып, Туркияга кететаганы бойынша ойымды, маслагат сораганлар. Мен оларга барманъыз дегенмен. Аллага шуькир, олардынъ кайбиревлери кетпей калганлар. Мен уьйкен маьнели орынды туттым деп айтпайман, меним маслагатым оларды сол йолдан токтатувдынъ себеби болды. Олар мага меним берген маслагатым заманында токтамага себеп болганын айтканлар. Туркияга келген сонъ, мага занъ согып, меним соьзлериме ынанып, Россияга артына кеткенлер де болганлар. Оьз баслары ман ойлап, оьзлерин саклаганлар.
– Сиз мунда ногай яслар организациядынъ етекшиси боласыз ба?
– Мунда ясларымызды туьрк ногай Вейсель Демир етекшилейтаган ногай организациясы бар. Мен ясларды йыйнайман, а Вейсель Демир орта яслы несилди йыйнайды. Баска болып, Стамбулда Россиядан татарлар, дагестаншылар эм баска орыс тилинде соьйлейтаган халклар бар. Мунда Россиядынъ маданиятынынъ, аралык ярдамласув эм макулласув ямагаты ашылган. Онда мен соучредитель боламан. Бу организацияда биз Россия эм Туркия эллери арасында коьпир боламыз, бизнес эм билимлендируьв эм сондай баска туьрли йоллар ман куллык этемиз. Янъыларда Россиядан ногай яс режиссеры Ислам Сатыровты шакырып, ясларды йыйнап, ногай тилинде «Камбак» деген фильмин коьрсеттик.
Фильм ногай аьдетлерде негизленген, оны Стамбул каласында куллык этетаган Голландия эм Туркиядан ногайлар карадылар. Сол ногайлар аьдетлеримиз бир экенин де белгиледилер. Кудай берсе, «Кадрия» фильми де ногай эм туьрк тиллерине коьширилсе, ясларга коьрсетпеге мыратланамыз. Мундагы яслар фильмди саклайдылар. Россия ямагатында ногай соравларын да шешемиз. Мысалы, «Камбак» деген фильмди коьрсетуьвинде бу ямагаты бизге карав залын беруьви мен ярдамласты. Мунда окувымнынъ тагы да бир себеби Туркия элине келгенлердинъ коьбиси йогары окув ошагына туьсуьвде кимге янасаягын билмейдилер. Мен яс абитуриентлерге демевлик этпеге токтастым. Ама оларга ярдамласув уьшин мага окымага керек.
– Сизден баска Россия ямагатында аьли де россияншылары бар ма?
– Бар, олар баьриси де Россиядан, айтпага, Татарстаннан, Москвадан, сырт калаларыннан, Кабарты-Балкар, Осетия, Карашай-Шеркеш, Дагестан Республикаларыннан боладылар. Шешен Республикасыннан бу ямагатында бирев де йок. Сол организациядынъ ашылувынынъ себеби Туркия элининъ уьстиннен коьплердинъ Сирияга кетуьвлери туьрк ямагатында сенмевлик тувувы ман байланыслы. Сонынъ уьшин аьдемлер Туркия элинде коьп йыллар бойы яшап келселер де, олар Россия гражданлары боладылар. Бу организациясы да маданият, бизнес, билимлендируьв аркалы Туркия эли мен арады ийгилендируьв мырат пан ашылган. Биз Туркиядагы маданият эм орыс тиллеринде соьйлейтаганлардынъ организациясын карайтаган Россия Посольствосынынъ секретари Александр Сотниченко ман биргелес аьрекет этемиз. Баска болып, биз Туркиядагы министрлер мен, министрлерининъ маслагатшылары ман куллык юритемиз. Бу Стамбул каласындагы организация Туркия эм Россия эллерининъ катнасларында коьпир болып келеди. Коьбисинше, организация фестивальлерди, татар ашханасынынъ аслары бойынша мастер классларды эм сондай баска амалламаларды озгарып келеди. Оьткен йылдынъ карагыс айында халк дипломатиясынынъ туьрк форумы оьтти. Онда ерли Парламентлерининъ депутатлары ортакшылык эттилер. Аьлиги заманда Туркия ман Россиядынъ арасы бек ийги. Тарихке караганда, Туркия ман Россия эллерининъ арасындагы дослыгы мундай ийги бир де болмаган. Биз де сол дослык берксин деп, баьри куьшимизди де салып келемиз. Солай болып, Россия бойынша ямагатымыздынъ бир неше йогары окув ошаклары ман келисуьвлиги болган сонъ, 30-40 яс аьдемлерине йогары окув ошакларына окымага туьспеге ярдамластык.
Хабарласувды «Шоьл тавысы» газетасынынъ бас редакторы
Эльмира Кожаева юриткен.
