Ногай шоьли! Онынъ тарихи де, оьрленуьв йолы да кыйынлы эм кызыклы. Ногай районы оьзининъ тоьгерегинде кайсы область бар, сонынъ туьзилисинде болып шыккан десек те оьтирик болмаяк. Бир заманларда Грозный областининъ туьзилисинде, баска заман Ставрополь крайынынъ туьзилисинде де болмага туьсти. Сол да бир политика эм «темир каьпиктинъ» аргы ягы, аьли соьз онынъ акында тувыл. Кайдай туьрли туьзилислер болса да, Ногай районы да оьрленуьвин токтатпаган. Мунда савлык саклав тармагы да, авылхозяйство да, билимлендируьв де, кыйынлы аьллерде болса да, алдыга барган. Буьгуьнги етимислер болса, бизди бек суьйинтеди, артта болган кыйынлыклар мутылып та калганлар.
Оьткен оьмирдинъ кыркыншы йыллары Ногай районынынъ авыл мектеблеринде окытувшылар йокка эсап эдилер. Барлары да баска миллетли, айтпага, татарлар, орыслар болганлар. Ногай район орталыгында биринши мектеб, билим беретаган ер 1912-нши йылда ашылган, ама биринши етийыллык мектебти балалар 1937-нши йыл битиргенлер. Сол выпускниклер санында Муса Отаров, Аджигайтар Оразбаев, Амангельди Оразбаев, Оьлмес Кожаева эм сондай баскалар, баьриси 11 окувшы болган. Оннан коьп узакламай, район орталыгы Терекли-Мектебтинъ мектебинде пионер организациясы туьзилди. Онынъ биринши отряд советининъ председатели Казманбет Абдуразаков эм вожатыйы Абдурахманов (мен пайдаланган булакта аты белгисиз) эди. Казманбет Абдуразаковтынъ атын биз сонъ Уллы Аталык согысында катнасканлар сыраларында да коьргенмиз.
Биз йогарыда белгилеп кеткенлей, Ногай районымыздынъ билим тармагын туьрли яклардан келген, туьрли миллетли кеспили окытувшылар коьтерип басладылар. Олар окытувшы деген атка шынтысы ман да тийисли аьдемлер эди. Олар ногай миллетли балаларды тербиялав, билим дуныясына киргистуьв уьшин аз куьш салмадылар. Сол окытувшылар сыраларында Антонина Ивановна Парфентьева да бар эди. А-Х.Джанибеков атындагы мектебининъ музейинде ога багысланган альбомда, ол булай деп язады: «Мен 1944-нши йылдынъ сары тамбыз айынынъ 10-нда Рыбинск каласынынъ педагогикалык училищесин кутарганнан сонъ, танымаган-билмеген Грозный областине йол алдым. Ис аьрекетимди сол якларда басламага керек эдим. Соьйтип, Ярославль каласында бизге тагы да алты кыз косылды, баслап биз он яс окытувшылар эдик, соны ман, он алты кыз болып бу якларга келдик.
Грозный областиннен мени Ногай шоьлине йибердилер. Сол ок 1944-нши йылдынъ сары тамбыз айынынъ сонъгы куьнинде мен Ногай районынынъ Бескоьл авылына келдим, мени Канбике Канмурзаева ман Тойдык Сатырова йолыктылар, олар сол заманларда Бораншы авылда ислейтаган эдилер. Танъ ярыгы туьсип басланганда, биз ислеек еримизге йолландык, меним янымда 50 тептер эм 50 агаш калем, эки кутык сыя калеми эм бир неше плакатлар, бир физический карта бар эди. Сол меним савлай югим эди.
Мен мектебке келгенде, бир окувшы да мени карап турган йок эди, алдымда бир кишкей мекан, ишине кирип келгенде тар коридор, сол бетке бурылганда бир класс боьлмеси, сонынъ ишинде уьш-доьрт парта эм тек каркырасы болган шкаф туры эди. Тувра сырт бетине карасанъ, окытувшылар уьшин боьлме, сонынъ онъ бетинде бир уьйкен класс боьлме, ишинде он парта бар, аьр бириси бир якка карап кыйсайган. Сол боьлмеде терезелер заьлим эди, ама ишинде савы бар эди деп айтып болмайман, сол боьлмединъ бир муьйисинде карлыгаштынъ уясы да курылган эди, тувра ортасында курык туры. Сондай мектебте ис басламага тыныш тувыл эди. Савлай эл мен йыйылып, мектебти ярастырып басладык, оьзининъ уьйкен ярдамын совхоз председатели Магомед Куруптурсунов эм темир устасы Султан Елакаев, мектебтинъ балалары, уьйкени де, кишкейи де эттилер. Кими уьйинде тапкан затын аькелдилер, солар аькелген алатлар ман темирши Султан бизге парталарды ярастырды, терезелерди коьзледи. Бу аьдем меним юрегимде тек ийги ыз калдырды, мен ога коьп йыллар бойынша разылыгымды билдирип турдым», – деп язган ол.
Уллы Енъуьвди де Антонина Ивановна Ногай шоьлде йолыкты. Сол куьнди де ол булай эсине алады: «1945-нши йылдынъ 9 Май куьни, мен мектебтинъ окытувшылар боьлмесинде тептерлер тергеп олтырыман, бирден машиналардынъ юруьви, аьдемлердинъ завыклы кышкырувлары эситилип басладылар. Сонъ олар мектебтен коьп узак болмаган ерде куйыдынъ касында токтап, сув иштилер, оьзлери «Енъуьв» деп кышкырадылар. Мени коьрип: «Сиз не этип мектебте олтырысыз, Терекли-Мектебте бирев де окымайды», – дейдилер. Мен суьйинип, ювырып барып, конторга келип айттым, оьзим яйратып кеткен тептерлерди йыйнамага келдим, соларды ерлестирип барганша, Енъуьв куьнине багысланган йыйын кутылыпты эди. Сол куьн авылда энъ де суьйинишли куьнлердинъ бириси эди. Аьдемлер бир-бирисин кушаклайдылар, суьедилер… Соьйтип, Енъуьв куьнин де йолыктык», – деген эскеруьвлери мен боьлиседи окытувшы.
Окытувшыдынъ тек кеспи мен байланыслы яшавы тувыл, савлай калган оьмири де сонъында Ногай шоьли мен байланыслы болып калды. Ол баслап оьзининъ ис аьрекетин Бораншы авылында баслангыш класслардынъ етекшиси болып баслаган болса, 1948-нши йылдан алып тийисли тыншаювга кеткенше дейим Терекли-Мектебтинъ Джанибеков атындагы мектебинде иследи. Сол йыллардынъ йырма ети йылын мектеб етекшисининъ баслангыш класслар бойынша окув яктан орынбасары да болды. Аьли онынъ сол исин коьп йыллардан бери кызы Галина Сейпулла кызы Аблезова юритип келеди.
Мине сондай, оьз ислерин яны ман суьйген окытувшылар ногай балалардынъ билимлерин оьстируьвге куьшлерин аямай салганлар.Олар сол белсенли ислери мен Дагестан Республикасынынъ оьрленуьвине де оьз косымларын эткенлер.
Г.Сагиндикова,
РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.
Суьвретте: А. Парфентьева (экинши сырада солдан онъга бесинши).
