Неге бизим дуалар тойлардан кем болмай озгарыладылар? Кайда той ман дуадынъ баскалыгы? Тыныклык пан кайгырув кайда калды аьши?
Дуа болатаган азбарга кирип келип йиберсенъ, эсиктинъ алдыннан алып уьйдинъ ишине дейим ярасыклы савытларга салынган туьрли-туьрли зияпетлер, анда-мунда ювыратаган хатынлар, аьне муьйисте, мине муьйисте олтырып хабарлайтаганлардынъ кайгыдан катып йылап турганлар сеслериннен де уьйкен болып шыгады. Хабарлаганлардынъ араларында куьлкилерин ыслап болмайтаганлар да боладылар.

Аьруьв этип хабарлайтаганларды тынълап карасанъ, кайсысынынъ баласы кырда коьп акша табатаганын, кайдай етимислерге етискенлерин, хабарга косылмасанъ да, эситип кайтасынъ. Мунда хабарламаса, баска ерде эситкендей аьдем йок ша.
Сондай ерде хабар курмага амал бермейтаганлар да боладылар. Айтпага, бар миллетлер, кимнинъ уьйинде оьли болса, соларга бассавлык айтып келетаганларды авылдаслар уьйлерине аькетип ашатадылар. Узакка кетпеге керек тувыл, бизим Кобан еринде яшайтаган ногайларымызда да сондай аьдет бир йырма йыл артта бар эди. Аьли билмеймен, бар ма, йок па.
Мен бала заманымда, аралары эки йыл болып, анамнынъ анасы да, курсак бир аьптеси де бу дуныядан кешип кеттилер. Сол куьнлер бу куьнге дейим де коьз алдымда турадылар. Оьз баласын йойган энем, ялгыз бир аьптесин ызгы йолга салган анам кайгыдан тыртысып йылаганы эсимде (абамды коьп аьдемлер таныйтаган эди, ол оьз ис аьрекети бойынша коьплеген аьдемлерге коьмегин эткен инсан эди, сога коьре оны йолга салмага дережели ис орынларда ислейтаган аьдемлер де келген эди), ама биревси де хабарлаганы эсимде йок. Тек йылавдан баскалай, тоьгерек як савлайы ман тынгандай эди.
Солай да болмага керектир деп ойлайман, кайгы келгенде, кайтип соьз соьйлемеге авыз барады. Солай, хабарлайтаганга кайгы басына туьскен йок ша, ама яшав тез туьрленетаган заманга еткенимизди мутпага керек тувылмыз. Буьгуьн – биревде, танъла – баскада. Не шаклы ясларымызды йоямыз, ялгызлар кетедилер йыракка.
Алдын дуаларга барган аьдемлердинъ касиетлери буьгуьнгилердикиннен баскаланама экен? Яде кайгы баска сапатлы болганма экен? Аьдем яшавы оьз баасын йойганма экен? Себебин табув бек кыйын заманда яшаймыз.
Аьлиги заманда дуа ман тойдынъ баскалыгын тек уьй иелери билетаган болып калды.
Уьй иелерининъ хабарлап турган хатынларга яман карасын неше де коьрип калганман, шыдамаганлар аста болмага тилейдилер. Сондай аьлге калган, соьз ашаган аьдемге аьруьв болама экен? Басларын кайкалатып, шыгып кететаганлар да боладылар, «буларда кайгы тувыл ий, меним соьйлегенимди коьреди» деп айтканлар да араларында табыладылар.
Неге биз сондай аьдемлер себеби кайгы болып йыйылган ерде хабарламага керекпиз? Мен сол соравга мунавдай явап берер эдим – кардашлар бир-бирисин сийрек коьредилер, олар конакка барув, коьрисуьв дегенди мутып барадылар. А мунавдай ерге бармага керек, борыш. Сога коьре, йолыгысув тойда яде дуада болады.
Оькинишке, ызгы заманларда ушын дуныяга кететаганлар араларында яслардынъ саны артып барады. Сондай дуаларда да хабарласув асталанмайды. Хабарлайтаганлар, коьбисинше, мине деген ис орынларда ислейтаган, билимлери де йогары дережеде болганлар болып шыгадылар. Яс оьли болган ерде хабарлаганлар, ясуьйкен оьлген ерде, оьзек те, хабарламай калмайды, мунда олардынъ хабарын баска боьлмеде олтырганлар да биледилер. Кайгы болган уьйге коьбиси коьп дегенде ярым саьатке келедилер. Сол шаклы заман авызды яппага да кыйын болаяк?!
Бу куьнлерде яс та, карт та телефоннан айырылмайтаганы баьримизге де белгили. Кыскаша айтканда, «яшав телефонда». Сога коьре де болар аьдемлер юрек сезимлери мен баскадынъ кайгысын боьлисип болмайтаганы. Алдын аьдемлер оьмираллага кайгысын билдирмеге баратаган болган болса, аьли тек коьринмеге эм акша яздырмага барадылар.
Аьлиги заманда аьдемлердинъ бир-бирисине сувыклыгы, языксынмавы, питнелик – ямагаттынъ алды алатлары.
Дуаларда тек толы коьнъилли аьдемлер тувыл, олардынъ уьстилериндеги кийимлери сейиринъди калдырады. Дуага деп уьйден шыкпаган аьдемге аьйип те йок, сонда бараман деп ярасык кийимин кийген, бар алтынларын такканлар да боладылар. Оларга кыйсык коьз бен караганларга, уялганларыннан – биз куллыктан келдик, – деген явап бередилер.
Эсимиз бен бир 30 йылдынъ арга ягына кайтайык, арманга бармага яшаган йылларым мырсат бермейди, савлай авыл ясуьйкенлери яназы болган уьйге барып, бассавлык айтатаган эди. Аьли яслар да дуаларга барадылар, тек бир баскалыгы бар, колайсыз яшайтаган аьдем мен байдынъ араларында. Колайсыз аьдем оьлсе, оны йолга салмага тек ювыклар, авылдаслар барып коймага боладылар, колайлыдынъ орамында автокоьлик салгандай ер калмаган болады. Кайда аьдиллик, аьдемшилик?!
Бизим Ногай районымызда аьли де аз болса да, аьдемшиклик калган, бар ерлер камыр казбаган, мейитти сонъгы йолга аьзирлемеге аьдем табылмайтаган да.
Аьдем оьмири кашан уьзилмеге де болады. Ол кайдай ийгиликлер, яхшылыклар яшавы бойынша эткен болса да, оны ман кетедилер. Аьдем ушын дуныяга кетеди, оны тийислисинше, дин бойынша йолга салув – энъ де маьнели шак. Сол маьселе де болмага керек тувыл.
Сол яшавдан кеткен аьдемди калганлар эткен ислерине коьре эслеринде саклайдылар. Бизим Ислам динимизде дуага шыгарылмага керек карыждынъ оьлшеми белгиленмеген. Оьли болган уьй иелери сав яшав оьмирлери бойынша да садакасын берип турмага боладылар. Бир куьн ишинде уьйип сыпыра туьзбей, керексинген аьдемге садакасын берсе, пайдасы уьйкен болса ярайды.
Заманлар оьтедилер, йыллар бир-бирисин авыстырадылар. Алдынгы ясуьйкенлеримиз дуаларда хабарлав дегенди эслеринде тувыл экеш, туьслеринде де коьрмеген боларлар. 40 йылдынъ аргы ягындагы ясуьйкенлерде кесек-кесек кызыл диплом тувыл, коьклери де сийрек болган, ама оларда йогары дережели ишки дуныясынынъ байлыгы болган.
Билим мен маданият дайым бир-бириси мен байлы болмаган. Тек аьдем аьдемди сыйлап болмага керек.
Аьлиги заманда аьдетли катнаслар йойылганлар, коьзге карап, бири-биримизге каты соьйлеймиз, алдын биревдинъ терислигин коьрсенъ, соны уялдырмаяк ниет пен коьзине каралмайтаган болган.
Аьдемлер тири заманларында бир-бирисин сыйлап билгенлер, оьлгенлерин тийисли йорык пан койып болганлар. Сол затларды эсимизге алмага да, кайтарувга шалыспага да кыйын тувыл.
Г.Сагиндикова,
РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.