(Басы 45, 46, 50-нши номерлерде)
Кыстынъ сувык куьнлери аз-маздан кайтып баслайды. Увыт айы келип, уьйкен еллер эсип, болган карды ызанларга, авылдагы азбарларга, тап тавдай этип уьйди. Бердази куьнлери, сосы йыл неге болса да, коьпке созылдылар.
– «Увыт айынынъ сувык еллери бир де токтаяк тувыл экен!» – деп Кеусар танъда елдинъ ызылдаганын тынълап, басын шайкайды, терезелерге карап, танъ атканын коьрип. Аьелде биринши болып турады, ол казан савыт пан айкасып баслаганда, Яхья да неге де болсын уйкысын боьлип турады. Оьзин ше сув яде отын ярып тетесине ярдам этеек болады. Не хайыр, баьри затты да кешликте Даут аьзирлеп яткан. Кеусар шайды кайнатып кайтканда Яхьяды коьрип: – «Сен де неге уяндынъ, яткан болсанъ, кырда кайдай да бир ел эседи. Яман аьдем ийтин тыска шыгараяк тувыл!» – дейди Кеусар Яхьяга. – «Уйкым кашкан!» – дейди ол да. Кеусар Яхьяга: – «Сен билмейсинъ ме, не болганды Даутка? Бир аьлемет болып туьрленген. Ясыртын бир затлар этетагандай коьремен. Соьйлегиси де келмейди, бир затлар оны ман болады. Сезбединъ ме?» – деп, Кеусар Яхьядан сыпырадынъ янына келгенде сорайды. Ясырып билмеген Яхья кызарады. Кеусар яслар ман бир затлар болып баслаганын анълайды да Яхьяга да: – «Сен де ийги туьрленип баслагансынъ, ама Даут бек туьрленген. Не болды экен, авырды ма экен? – деп Кеусар ызаланды. Яхья сол ерде сыпырага да олтырмай, систей кадалады, басын тоьмен туьсирип. – «Тетем, кайдан билдинъ?» – деп ясыртын шеркешше сорайды! Кеусар коьзи ясланады. – «Сен коьрип турысынъ, мен оларды атасыз асырап келеятырман. Заваллы Якыб кавгадан кайтпады, мага уьш балады яйратып калдырып кетти. Ол аз болса, Рамазан да мени аямады. Замансыз оьлип кетти. Кайдай атанъ бар эди. Бир авызыннан соьз шыкпас, шынты намыслы шеркеш. Эсигимди де соравсыз ашпайтаган эди. Куьевдинъ юрты – эр аьдемге киси юрт деп. Ясыртын болса да келип турган болса экен, языгым!» – деп эсине Кеусар кардашын Рамазанды туьсиреди. – «Иш асынъды, сен де!» – деп, Кеусар Яхьядынъ юзине карайды. Яхья кара териге туьсип, бадражандай кызарып, тетеси Кеусардан уялады. Кеусар да соны анълап: – «Авырдынъ ма, заваллым?» – дейди Яхьяга. – «Йок, айтаягым бар сизге!» – дейди Кеусарга. Уьйдинъ иеси де каты янып турган пештинъ яныннан сыпырага келип олтырады да: – «Хайыр, яным!» – дейди Яхьяга.
– «Тетем, мен де, Даут та туьрленгенсиз деп айтасыз ба? – «Аьше, яным!» – дейди ол.
– «Сага карап тураман да, авыргандай коьремен, кызылша болмадынъ ма?»
– «Йок, меним айтаягым, Даут та, мен де кайтип уьйленеекти ойланамыз.
Дауттынъ юрегинде бир яраткан кыскаяклысы бар!» – дейди Яхья. – «Сен ше?» – деп тыныс та алмай Кеусар катады. Сол соравга Яхья турагалып: – «Мен де сув ягада бир кыскаяклыды яраттым. Ама кимлердинъ кызлары экенин билмеймен. Кеусар ашувланганын анълатпай, бир эки такыйкадынъ бойы уьндемей турды. Оьзинше, не зат айтаягын коьп ойланды да: – «Яхья, сен билмеге керексинъ, сенинъ ата-бабаларынъ орам баста яде сув ягада юрген аьдемлер тувыллар. Заман авысса да, сен оьз канынъды мутпага керек тувылсынъ. Билмейтаган болсанъ, мен сага айтайым, уьйкен сенинъ атанъ Батал айтувлы шеркеш халкта, ногайлар ондайларга оьзден дейдилер. Оьзден бир де арт карамаган аьдем, увак болмаган, сув ягадан яшавга йолдас излемеген!» – деп катырады Кеусар. – «Ол баьленше айдынъ бойында сувга да келмейди. – деди Яхья. – «Соны уьшин янынъ авырып кыйланганы ма? Мени тынъла, яным. Сен бир кайта ийги де оратылган аьдемсинъ. Сол затты ийги ойлан. Юрегинънинъ туьбинде уьйкен сезим бар болса, абыт эт. Йок болса, асыкпа! Кеусар тап шынты тотайдай болып, ястынъ коьзлерине бир аьлемет болып карады да, оьзегине де оьз соравлары ман туьспей, айтаягын айтып, оьз боьлмесине акырын кайыктай, калкып кетти. Яхьядынъ юреги алып бара эди. Ол кайтип оьзин тыяягын билмей, турды. Сав дуныяды актарып шыгаяк эди, онынъ колында болса. Ама ата-бабалардан синъген кан, намыслык, шеркеш халктынъ пшы эм герейлер кылыклары ногайдынъ оьзден кылыклыларындай, оны ийги де бастырып турады. Кайдай да уьйкен намыслык бар эди сол эр кисиде. Каны буртана болып кайнаса да, сол канда кайдай да бир намыслы кылыгы атасыннан оьткен эди Яхьядынъ акылына эм турган турмысына. Сол тетеси Кеусар ман эртенликте кенъескенде Яхья систей турагалып, сыпырадынъ янында тетесининъ соьзин ерге туьсирмей, коьзлерин тоьмен салып турды. Бир кыймылдамай, каткан тап тастай, уьйкен тетеси казан уьйден колын силкип шыккан ша, Яхья бир де олтырмага ымтылмады. Тетесининъ куьлеткиси ятар боьлмесининъ тоьринде ятыскан ша Яхья кылыйыннан анълагандай болып, тек сыпырага олтырды. Аьр бир тетесининъ соьзи ол яска каты ыхтыяр болды. Анъламлы, Яхьядынъ тетеси тек ден савлыкларын сорап билгиси келген эди. Ама яслардынъ сырларын билмеге аьзир тувыл эди. Сол хабар сосы залым ханийди састырды. Эм айтпага зат таппай, кайдай да залымлыкты суьрген кыскаяклы оьз сыйын яс аьдемнинъ касында йоймас уьшин, оьз боьлмесине синъип кетти. Яхья биле эди, Кеусар тетеси онынъ бир айтканды эки айтатаган кыскаяклы тувыл.
Оьзининъ курсагыннан шыккан улына да бир авыз соьз де айтпаягын билетаган эди Яхья. Неге десе, Кеусар ондайлардан тувыл. Оьзининъ увылы уьшин яны авырса да, онынъ биринши абытларына карысаяк тувыл. Соьйтип, оьзденликке ыйнат болган аьдем.
Заман кетти алдыга, язлык куьнлери де келдилер. Яхья да танъ атканнан сонъ бир алты яде ети саьатке баратаган заманда болар, алыстан сувга карап ювырды, авылдынъ орамларында бир инсан да йок эди. Яхья сув ягага ювыклаганда, тап бир коьктен ай туьскендей, сув ягада сол бир кыскаяклыды шелеклерге сув батырып турганын коьрди. Ювыкка келсе келсин, сол сылув кыскаяклы толы шелеклер мен алдына шыкты да, аяклары суьрине берип, йыгылмага аз калды. Шелеклерди ян-якка шайкап, ишиндеги сувды да тоьккишледи. Яхья кыскаяклыдынъ сувагашыннан сермеп калды. Кыскаяклы йыгылмады. Шелеклериндеги сувлары белиннен болдылар. – «Ай, ай, яй, йыгыламан!» – деп кышкырды кыскаяклы. – «Коркпа, энди йыгылаяктан озгансынъ!» – деди ялсырап Яхья. Эки коьз бир-бирин коьзледилер! Тап бир ярык куьн мен ай согыскандай болып отландылар яс аьдемлердинъ коьзлери. Яхья йигерленип. – «Бер, шелеклеринъди толтырайым!» – деп кыскаяклыдынъ ийининнен сувагашын шешип алды. Артка Кобан сувынынъ ягасынынъ тоьменине туьсип, яне шелеклерди батырды да оьз ийинине салды. Иесине кайтармага да асыкпады. Кыскаяклы да йигерли болмага уялып, алдыга абытлап баслады. Яхья да ызыннан шелеклер мен сол кыскаяклыды озгарып бара берди. Олар сосы йолыгыста таныстылар. – «Меним атым, Рая» – «Аьше, соьйлемей турайым ма?» – деп куьлемсиреди Яхья.
Сосы яс аьдемлерге кенъесип авылдынъ орамлары ман барганда, дуныяда бир инсан да йоктай болып коьринди. Коьплеген аьдемлер авызларыннан шыгып, сол яс аьдемлердинъ ызларыннан карап сыбырдасатаган эдилер. Ама Яхья артык эс те этпейтаган эди, коьбисинше, анъламайтаган эди. Ол тек Раядынъ юзиннен коьзлерин алмай, акырын суьринмес уьшин абытларын алатаган эди. Раядынъ да эси авган эди сол эр кисидинъ янында. Соьйтип, Яхья Раяды Кобан сувдынъ ягасыннан орамлар ман, янъы тартылган темир йолды да оьтип, кырга да шыгады, Раядынъ атасынынъ юртында орынласкан коралардынъ бойы ман Аьшувейлердинъ юртынынъ авызына дейим аькелди.
– «Ал, аьше, энди мен уьйиме келдим!» – дейди Рая. – «Аманласайык!» – дейди кыскаяклы янъы йолдасына. Яхья да уялып, кызара берип, Раяга коьзлерин коьтерип карайды.
– «Ал, аьше, энди кайзаман йолыгысармыз?» – деп Яхья Раядан юмсак сорайды. – «Тезден!» – деп авызды явып кетип барады Рая. Сол заманда, Яхья ийининдеги шелеклер мен орамда калганын анълап куьлемсирейди де: – «Э, э э, бек тезден йолыгысаякпыз экен!» – деп кетпеге асыкпайды. Бир, эки такыйкадынъ арасында Рая куьлемсиреп, авызды ашып, Яхьядынъ коьзине карап: – «Шелеклерди кайтараяксынъ ма? – деп, эки колын бир косып куьлемсиреп, уялганнан бетин ябады да, эки тизлерин аз-маздан тоьменге куьлемсиреп шонъкаяды. Яхья ийининнен сувагашты бир колы ман коьтерип ерге салаяк болады. Ама Рая эки колын коьтерип, шонъкайган ериннен коьтериледи эм сувагашты Яхьяга оьзининъ ийинлерине салдырады да. – «Ал аьше кеттим!» – деп авызды колы ман явып каралдыдынъ орталыгындагы бир сары кербиштен салынган уьйге кирип кетеди.
Яхья десенъ де, бир хыйлы заман Раядынъ авызыннан таялмай, сол корага суьелип турады. Ама сол сирелген ясты коьрип, конъысы кыскаялы касына келип: – «Не болды, ясым? Юрегинъ сызладыма? Бир аьлеметсинъ, шырайынъ мага ярамайды!» – деп ястынъ янына келеди Кулизар анай. Яхья уялып, зыранълап сол ерден уьйине йол алады. Эсин йыйып дуныяга коьзин ашып караса, туьски вакытка да заман ювыклаган экен. Кеусардынъ азбарына асыгыслы кирип келип, Даутты излестиреди. Даут Яхьядынъ ызаланганын коьрип, кунажыннынъ отлыгын тазалап турган ериннен: – «Яхья, Яхья, –деп кышкырады. Яхья каралдыда кимди излестиргенин де муткан. Аз-маздан эсине туьсиреди не зат этеек болатаганын. – «Даут-бебем, булайга келши!» – деп оны оьз янына шакырады. – «Мен сеннен сораягым бар эди!» – дейди. «Хайыр!» – деп тынълайды акасын Даут. – «Даут, меним коьзимди ашшы сен.
Буьгуьн меним юрегим сыгылып, суьйгенимди коьрип озгардым, деп ойланаман!» – деп саьспеклеп кесек-кесек соьзлерди анълап болмастай, тап бир шеркешше соьйлескендей болып, бир ногайша, бирин шеркешше айтып састырады Яхья. Даут бир затты да анъламай. – «Кел, булайга олтыршы, Яхья. Энди асыкпай, шеркеш соьзлеринъди коспай, тек ногайша аз-маздан анълатып мага айтшы не болганын!» – дейди Даут. – «Буьгуьн мен сув ягага барганда, сол айтувлы сылув кыскаяклыды растым, эм онынъ шелеклерин сувга толтырып, уьйине дейим озгардым. Онынъ атын да сорап билдим, яшайтаган ерин де коьрип келдим. Энди де распага, амал табармыз ба деген соравыма явап бермеди. Ама макул коьргендей анъладым», – деди, Даут бебесине карап, эки колы ман басын ыслап, бир затлар ойланды Яхья. Даут та, сасып бир Кобан ягада Яхья мазаллы аювды оьлтиргендей, кайгырды. – «Сен меним сол кыскаяклы ман танысканымды макул коьрмединъ ме? – деп, ызаланып Дауттан сорады Яхья. – «Йок, куллык онда тувыл. Кайтип мен куванмайым сенинъ уьмитинъе. Ол сенинъ сагынып турган уьмитинъ, ол янсыз курып кетпей, яшавга айланаятыр, оны уьшин мен кувандым. – «Аьше, не зат ярамай туры сага?! – деп каныкты бебесине Яхья. – «Сен билесинъме кимнинъ ол кызы экенин? Йок билмейсинъ! Соны уьшин мен аз- маз тынышсызландым», – деп, Даут Яхьядынъ коьзине карады.
– «Олар мени яратпаслар ма экен?» – деп, Яхья маллардынъ отлыкларына суьелди.
Даут коьпке дейим уьндемей турды. Оьзинше, Яхьяга кайтип айтып анълатаягын анъламайтаган эди. Яхьядынъ юреги алып бараятыр. «Хаувы, хаувы. Си зоотлявы!» – деген бир анъламсыз шеркеш соьзлерди айтып бырыктырды. Соны Даут анълады, Яхья калай ак юректен сол кыскаяклыды яратып ол онынъ юрегининъ туьбине туьскенин. Даут куьлемсиреди де – «Шешилместей сорав, яде сен бажармастай сосы дуныяда ис йоктай коьремен. Сендей йигит яс шеркеш айткандай «адыги чаьли йок! – эситесинъ ме? – деди Даут бир коьп затларды акасы Яхьяга айталмай.
(Ызы болаяк).
А.Тамакаев, РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.