Быйылдынъ 22-нши ноябринде РФ Язувшылар союзынынъ агзасы, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ халк шаири, журналист, коьшируьвши Фарида Мухамбетовна Сидахметовага (суьвретте) 55 яс толды. Сол мереке алдында биз Фарида Мухамбетовна ман йолыгыстык эм яшав йолы, яратувшылыгы акында кызыксындыратаган соравларымызды бердик.

– Фарида, бас дегенде, каерде тувганынъыз, ата-ананъыз, ювык аьдемлеринъиз акында хабарласанъыз экен.
– Мен Нефтекум районнынъ Артезиан-Мангыт деп аталган кишкей авылында тувганман. Бизим янъы уьй, оны атам Мухамбет мен тувганда, оьз коллары ман салган, авылдынъ бир шетинде туратаган эди. Эсимде, мен танъ ман, атамнынъ тракторынынъ сеси мен уянып, яланъаяк азбарга шавып шыгаман эм меним коьзимнинъ алдында сол ок та ер мен коьктинъ сызыгы –коьзалар (горизонт) коьринеди. «Сол сызыкка бир заманда етерме экен ме?» – деп ойлайтаган эдим.
Мен уьш ясыма толмай, анам Тагирада экинши кыз, синълим Айнур тувды. Сол заманда хатынлар уьш йыл тувыл, тек уьш ай бала ман олтырып, куллыкка шыгатаган эдилер. Атам коммунист бригададынъ етекшиси эди, кеше-куьндиз данъылда, анам да куллыкта, биз анамнынъ анасы, энем Аванадынъ колында оьскенмиз. Сол уьш ясымнан алып мен энемнинъ эртегилерин, такпакларын, йырларын эситип, оьскенмен. «Энем, эртеги айттагы», – деп тамам оны бездирсем, «Мине оьсип, окувга барсанъ, оьзинъ баьри эртегилерди окырсынъ», – дейтаган эди мага оьзи орысша окып та, язып та билмейтаган энем. Ол араб тилинде окыйтаган эди. Орысша бир соьз де билмесем де, бес ясымда мен окып уьйрендим. Сол вакыттан бу куьнге дейим китап окув – меним энъ де суьйген каьрим.
Бизим авылда тек баслангыш мектеб бар эди, сонъында анам, бизге окымага енъил болсын деп, Новкус-Артезиан деген уьйкен авылга коьшти. Сол йыллардан меним эсимде бир зат калды – 1972-нши йылда аьзиз энем дуныядан тайды, онынъ тувган авылы Кара-Тоьбеден 5-6 молла оны коьммеге келдилер. Сол моллалардынъ ишинде Зеид Кайбалиев те бар эди. Ол меним атам ман анамды Кара-Тоьбединъ мектебинде ногай тилине окыткан. Олар ога Зеид-муаллим дейтаган эдилер. Зеид-ага бизим коьзимизше мага да, синълиме де «Фаридага», «Айнурга» деп, ногай тилинде ятлавлар язып берди. Оькинишке, сол тептердинъ кесеклеринде язылган ятлавлар сакланмадылар, анам, язык, тентирекшип, бир ерде йойган. Мен сол заманда экинши класска баратаган эдим.
– Яратувшылык пан кайзаман каьрлеп басладынъыз, биринши ятлавынъыз кимге багысланган эди? Сизди яратувшылык йолынъызда кимлер даьврендирдилер?
– Биринши ятлавларымды мен етинши класста язып басладым, ама сол заманда бу затка уьйкен эс бермедим, 12-13 ясларында баьриси де ятлав язадылар деп ойлайтаган эдим. 8-нши классты битирип, мен Гудермес каласынынъ педучилищесине туьстим эм сол заманда шынтысы ман ятлавлар язып басладым. Биринши кере уьйден эрек кеткениме, анамды, уьйди сагынганыма, биринши ятлавымды анама багыслаган эдим. Уьшинши курста мен Гудермес район газетасында уйгынланган «Булак» деген адабиат куьбине юрип басладым. 17 ясымда меним биринши ятлавларым сол газетадынъ бетлеринде шыктылар. Сол вакытта мени мен бирге Дагестаннынъ Ногай районыннан кызлар окыйтаган эдилер. Олар мага ногай тилинде Суюн Капаевтинъ, Бийке Кулунчаковадынъ китаплерин коьрсеттилер, окымага бердилер. Мен ол заманда: «Калай сиз наьсиплисинъиз, мектебте ногай тилин окыйсынъыз», – деп айтатаган эдим. Бизде ногай тилден дерислер берилмейтаган эди. 1985-нши йылда мен педучилищеди кызыл диплом ман кутарып, уьйге кайтып келдим. Сол йыл язда мен биринши кере Черкесск каласына келип, Кельдихан Кумратова ман, Иса Капаев пен, Рамазан Керейтов пен таныстым. Олардан соьзликлер, китаплер, кулланмалар алып, ногай тилине уьйренип басладым. Ногай тилинде язылган биринши ятлавларым «Ленин йолы» газетасынынъ бетлеринде 1985-нши йылдынъ ызында баспаландылар.
– Фарида, сиз Черкесск каласына кайзаман коьшип келгенсинъиз эм биринши кайсы ерде куллык этип баслагансынъыз? Сизинъ насихатшыларынъыз кимлер болдылар?
– Мен 1988-нши йылда Черкесскке коьшип келдим. Эки йыл мен ногай радиосында штатта болмаган корреспонденти болып куллык эттим, сонъ 1990-ншы йылда мени штатка алдылар. Меним биринши етекшим радиодынъ ногай боьлигининъ басшысы Баьтир Баисов эди. Ол эм радиодынъ дикторы Люца Кумукова (яткан ерлери еннетли болсын) мени журналистика тармагында бек коьп затка уьйреттилер. Ятлавлар язганда, меним биринши окувшым Кельдихан Кумратова болды. 1985-нши йылдан алып тап дуныядан тайган 2003-нши йылга дейим ол меним насихатшым, аьптем, йол коьрсетуьвшим болып турды. Ол яшавдан кешкенли тезден 20 йыл болаяк, ама мен буьгуьн де онынъ артыннан йылайман, соьйтип те ол мага етпейди. Экинши насихатшым, элбетте, кызым Фирангиздинъ атасы, шаир Юсуп Созаруков. Ол да мени бек коьп затка уьйретти.
– Биринши ятлавынъыз кайзаман ярык коьрди? Язувшылар союзына кайзаман туьстинъиз? Яслык шагынъызда алдынъызга кайдай мыратлар салдынъыз? Сол мыратларга етистинъиз бе?
– Меним биринши китабим, «Ак оьрнек» деп аталып, 1991-нши йылда Карашай-Шеркеш китап баспасында шыкты. Ога кирис соьзди Кельдихан Кумратова язган эди. Сол 1991-нши йыл мага бек емисли болды. Китабим шыкты, сонъ «Половецкая луна» журналынынъ биринши номери уьшин мен «Эдиге» дестанын орыс тилине коьширдим, сонъ бир айдан «Суьйимбийке бейитин» коьширдим. 1993-нши йылда кызым Фирангиз тувды, мени СССР-дынъ Язувшылар союзына алдылар эм сол йыл ок бизим республикада телевидение ашылды. Телевидениединъ бас редакторы Светлана Борисовна Шендрик-Переславцева мени радиодан телевидениеге коьшируьв уьшин коьп каьрледи, ама балам кишкей болганнан себеп, мен тек арада бир телевидениеге келип, айырым коьрсетуьвлер аьзирлеп турдым. 19 ясымнан алып, мен шынты шаир болмага ниетленетаган эдим. Ногай тилин ийги билер уьшин, мен 1986-ншы йылда Карачаевсктинъ педагогикалык институтынынъ ногай боьлигине окувга туьстим. Ол заманда, оькинишке, институтты битирмедим, ама онда уьш йылдынъ ишинде алган билимим мага яшавда эм куллыгымда, яратувшылыгымда бек керектилер. Мен 40 йылга ювык заманнынъ бойында эки тилде язып келеятырман. Орыс тилин ийги билгеним уьшин, мени мектебте окыткан Гуьлфизат Казгереевна Мамутовага разылыгымды билдиремен. Сонъ Гудерместе меним орыс тил эм адабиат бойынша окытувшым Татьяна Павловна Евсигнеевады бир де мутпаякпан. Ол аьли Москвада яшайды, мен оны бир бес йыл артта Интернет пен таптым. Москвага, кызыма конакка барсам, биз оны ман аьр дайым да йолыгысамыз, ол Россиядынъ энъ де куьшли 10 орыс тили мен каьрлейтаганлардынъ сырасына киреди, мага окытувшылары ман йолыгыслар уйгынлайды, биз экевимиз энъ айтувлы театрларга барамыз, ол мени мен бек оьктемсийди. Сол затлар уьшин бактыма бек разыман. Окытувшыларым, насихатшыларым мага ак юректен шаирликке йол ашканлар, мени олардынъ сенимлерин акламага керекпен деп аьр дайым да ойланаман. Эки тилди билгеним мага ногай халкынынъ орта оьмирлерде яшаган айтувлы шаирлерининъ асарларын коьширмеге амал берди. Мен XX, XXI оьмирлерде яшайтаган ногай шаирлерининъ де ятлавларын коьширемен.
– Фарида, ис эм яратувшылык етимислеринъиз акында айтсанъыз экен?
– Шаирлик йолында тапкан уьстинликлерим аз тувыл. 2009-ншы йылда мен А.П.Чехов атындагы адабиат медалине тийисли болдым, ол сол орта оьмирлердинъ шаирлерин коьширгеним уьшин. 2011-нши йылда Исмаил Семенов атындагы медальди алдым, сол ок йылда «Ак торна» деп аталган тюрк тиллер коьшируьвшилерининъ конкурсынынъ дипломына тийисли болдым. 2014-нши йылда Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Басшысынынъ адабиат эм саният бойынша баргысын алдым, 2016-ншы йылда, 50 йыллык мерекеме Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Халк шаири деген атка тийисли болдым. Меним исиме сондай йогары белги берилгенине бек разыман. Тагы да бир кере китап окув акында айткым келеди. Балалыктан буьгуьнге дейим мен – китап окып келген аьдем. Пушкин, Лермонтов, Маяковский, Есенин, согыс йылларында язган шаирлер, Серебряный оьмирдинъ айтувлы шаирлери, озган оьмирдинъ алпысыншы йылларынынъ шаирлери, шет эллердинъ классиклери мага уьлги болганлар. Аьлиги заманда аьруьв китаплер бек баа болганлар, ама мен оларды сатып алмага шалысаман. Уьйимизде китаптен коьп зат болмас, салгандай ер йок. Бир бес йыл артта, куьзде Китап уьйиннен Борис Мессерердинъ Белла Ахмадулина акында «Промельк Беллы» деп аталган китабин сатып алганман, оны койныма кысып, туькеннен шыгаман. Алдыма таныс зергер келеятыр. «Фарида, сага бирев алтын ман асыл таслар савгалагандай, калай яркырайсынъ!» – дейди мага. Мен де ога: «Ол сенинъ эсинъ-дертинъ – асыл тас, мен болсам баалы китап сатып алганман, оны сувламай уьйге тез еткерсем экен», – деймен. Мени китаплар туькеннинъ сатувшылары бек суьедилер.
– Фарида, оьз аьелинъиз, балаларынъыз акында хабарласанъыз экен, алдыдагы яшавга уьмитлеринъиз кайдай?
– Аьелим акында айтканда да, оьзимди бек наьсипли аьдем деп санайман, Аллага шуькир. Алал косагым Коьшалиге бирерде кажавлап: «Ах, неге сен Мессерер тувылсынъ!» – десем, оьзим оькинемен. Ол – меним дирегим, биринши насихатшым, яшав йолдасым. 20 йылдынъ ишинде оны ман бас косканыма бир де оькинмегенмен. Калада бизди баьриси де таныйдылар, ялгыз оьзим бирерде келсем, «Косагынъыз кайда?!», – деп сорайдылар. Кызымыз Фирангиз косагы Тамерлан ман аьли Москвада яшайды, йиеним Алибий бес ясында, дуныяда меним энъ де суьйген аьвлетим. Увылымыз Коьшмамбет 15 ясында, тогызыншы класстынъ окувшысы, аьруьв окыйды, Аллага шуькир, бизди бир зат пан да кыйнамайды.Соьйтип, яшавымыз барады. Бу куьнлерде, коронавирус маразы тоьгеректи бийлегенде, коьп зат акында ойланасынъ. Шаир ойланмай болмайды, тек оьзининъ яшавы тувыл, халкынынъ бактысы акында. Сонъгы йылларда ятлавлар да баска болдылар. Яс заманда табиат, суьйим акында язатаган эдим, аьли болса философиялык ойлар басты бийлейдилер.
– Фарида, биз Сизди мерекенъиз бен ак юректен кутлаймыз. Бу куванышлы куьнлерде Сизге берк ден савлыкты, наьсипти, аьел онъайлыгын, яратувшылык етимислерди сагынамыз. Буьгуьнги куьнге дейим тапкан етимислеринъиз янъы табынышлар уьшин куьш эм коьнъиллик савгаласынлар!
– Савболынъыз.
Мария Матакаева хабарласувды юриткен.