Аьр аьдемнинъ завыклы балалыгы, билим алув йолына аяк басып, сонъ 8-10 йыллар узагында тувган авылынынъ ерли мектебин окып битирип, орта билим акында шайытламады байырлаган йыллар яркын шаклар болып эскеруьвлер эсабында мутылмай сакланады.
Мен енъил тувыл совет заманында коьп балалы аьелде тувып-оьсип, ерли окув ошагында билим алып, сонъ йогары кеспиди байырладым эм энди 45 йыллар узагында тувган ериме пайдалы болмага шалысып, кыйын саламан.
Баьри яктан да танъкылык орын тапса да, совет йыллар заманында балалардынъ, сонынъ ишинде меним де, билим алмага, мага коьре, ымтылысы куьшли эди. Эсимде, коьбимиз орыс тилин де ярты-юрты билемиз, а онсыз туьрли окув сабакларын уьлгирмеге, оьзек те, авыр эди. Билимлендируьв тармагында ерли специалистлер де йокка эсап. Баслангыш класслар балаларын окытпага окытувшылар табылса да, уьйкен классларда туьрли окув сабаклары бойынша педагогикалык специалистлер етиспей эди. Эм бизди элимиздинъ туьрли якларыннан келген окытувшылар, коьбиси орыс миллетли, окытканлар. Айтпага, филологлар А.В.Евтушенко, Р.Ф.Трунова, С.Я.Баисова, математиклер Х.А.Оразбаева, Г.Я.Абубова, физиклер Б.А.Умаров, З.Яхъяев, химик С.К.Муллаева, биологлар Надежда Романовна эм Георгий Никитич Клочколар, ногай тил окытувшысы Оь.К.Толубаева, шет эллер тилден окытувшы З.В.Ярикова, историк А.И.Аджигельдиева эм сол йылларда баска класслар окувшыларын окыткан коьплеген окытувшылар.
Аьр бириси, 50 йыллардан артык заман озса да, аьлиге дейим эсимде, аьриси акында йылы эскеруьвлер мен бийленип бардыраман мен яшав оьмиримди.
Эм буьгуьнги меним хабарым – педагогикалык исининъ ветераны, география окув сабагы бойынша окытувшы Бальбике Алимурзаевна Аджибаева акында.
Ол – бас аьриптен окытувшы эди: аьр окувшыдынъ эбин табар, аьриси мен аьллесип бажарар, оьз дерислеринде янъы материалды аьр окувшыга еткергендей этип анълатар, дерислерди кызыклы эм пайдалыгы ман озгарув уьшин янъы йосыклар излестирер. Онынъ дерислеринде баска затларга аьвликкинъ де келмейтаган эди.
Бальбике Алимурзаевна бизге энциклопедия эсабында эди. Ол йылгалар, тенъизлер, океанлар кайда орынласканын, бизге белгисиз эллердинъ калаларын билген, картадан биз билмейтаган кыр айванлар бар ерлерин коьрсетип болган, куьшли ямгырдан сонъ буршак явганын анълатып билген. Бизим «Не? Кайда? Не уьшин?» деген соравларымызга онда аьр дайым да толы яваплар табылатаган эди. Аьр деристе окытувшымыздынъ колы астында дайым да карталар, глобус эм коьплеген баска коьрсеткиш пособиелер болатаган эди. Бальбике Алимурзаевнадынъ уста колларында бу затлар, мага коьре, ясуьйкен аьдемди де кызыксындырар. Бу баьри затлар ярдамы ман ол бизге узактагы ата-бабаларымыз яшаган заманлардан алып ер юзининъ туьзилиси акында оьмирлик билимлерди еткермеге шалыскан.
Соны ман география окув сабагы бойынша окытувшымыз Бальбике Алимурзаевна биз уьшин экскурсовод, краевед, географ, биолог, археолог эм тарихши эсабында эди. Онынъ дерислеринде, онынъ кызыклы иштеликли хабарлавларыннан биз тоьмендеги билдируьвлерди де эситкенмиз: «Ер юзине бириншилер сырасында энъген аьдемлер оьзлериннен сонъ тувганларга оьз билимлерин калдырмага керексинип, тас уьстинде, мамонт яде баска оьлген кыр айваннынъ терисинде оьрнеклер ясап калдырганлар. Олар Ер акында биринши географиялык билдируьвлер эсабында болганлар. Сонъында, аьриплер мен язувлар орын тапканда, конъысы ерлер эм эллер акында язылып басланган, моряклар эм анъшылар, саьвдегершилер эм аьскершилер, актарувшылар эм кезуьвшилер бириншилер болып тоьгерек яктынъ сырларын ашканлар. Аьлимлер алган билдируьвлерди, билимлерди йыйып, география (грек тилинде – (Ер туьзилиси акында язувлар) илмисин туьзгенлер. Биринши болып «география» деген анъламды Ер акында илмиге келистирип бурынгы грек аьлими Эратосфен кулланган».
География илмиси кайтип туьзилгени акында бу кызыклы хабарды биз окытувшымыз Бальбике Алимурзаевнадан билгенмиз:
– XIX оьмирге дейим география илмиси Ер акында билдируьвлер язатаган илми болган. Бизим заманда географиядынъ бас борышы – Ердинъ туьзилиси акында билимлер беруьв тувыл, а табиат эм аьдем ара биргелес байланыслар, савлай планета эм онынъ айырым ерлеринде аьдемнинъ аьрекети акында. Буьгуьнде бу илми «Не уьшин? Неден? Калай?» деген соравларга яваплайды.
Буьгуьнлерде мен, оьзек те, билемен: география – ол естесстволык эм ямагат илмилер тармагыннан билимлерге негизленген ялгыз бир окув сабагы. Ога «табиат-аьдем-хозяйство» тармагы толысынша киреди. Географиялык билимлерден баска болып, онынъ иштелигине солай ок баска илми тармаклардан да (астрономия, геология, этнография, тарих, экономика эм баскалар) билимлер киредилер. Бу баьри зат бу окув сабагынынъ патриотлык яктан тербиялав маьселелерин шешуьвде, элимиздинъ аьр гражданини яшавда оьз орынын табувда айырым маьнелиги барын коьрсететаганы аян.
Соны ман хабарымнынъ сонъында айтаягым сол: бу кызыклы окув сабагы бойынша билимлерди биз география окытувшымыз Бальбике Алимурзаевна Аджибаевадан алганмыз. Оьз исин сондай да суьйген, аьр окувшысы ман оьзинше айырым аьллесип бажарган окытувшымыз оьзининъ кенъ билимлиги мен биз бен эш кызганмай боьлискен. Онынъ турган турысы, колына указка алып, глобустан бир затлар коьрсеткени, ашык юзли келпети бирерде коьз алдына анъсыздан келеди, яшавдынъ яркын шагы – узактагы мектеб йылларды эске туьсирип.
Мутылмайды, дайымга эсте калады экен йылы эскеруьвлер эсабында яшав оьмирининъ аьр вакыты. Сол эскеруьвлер эш бир каьрсиз завыклы балалык пан, мектебте окыган йылларда бизге билим берген коьплеген окытувшылар сырасында айырым орын туткан география окув сабагы бойынша окытувшымыз Бальбике Алимурзаевна ман да байланыслы. Буьгуьнде ол арамызда йок, ама онынъ ярык келпети – онынъ аьр окувшысынынъ эсинде.
Буьгуьнлерде ол тувганлы 80 йыл толаяк эди эм оны таныйтаган баьри мен, боьтен де онынъ окувшылары ман, оьзек те, эсленмей калмады.
Л.Эльгайтарова.
Суьвретте: Б.Аджибаева.
