Дагестан Республикасынынъ халк артисти, Дагестаннынъ Республикалык баргысынынъ иеси, Ногай драма театрынынъ оьнер етекшиси Байсолтан Атагиши улы Джумакаевке бу йыл ноябрь айында 60 яс толады. Б.Джумакаевтинъ мерекеси алдында бизим газетадынъ куллыкшысы оны ман йолыгып, артисттинъ яшав йолы эм кесписи бойынша бир неше соравларга яваплар алды.

– Байсолтан Атагиши улы, сен коьп йыллар Ногай драма театрын етекшилейсинъ. Оьнер мен байланыслы болган сонъ авыр, бир капка келиспейтаган коллектив пен басшыламага кыйын болса ярайды?

– Оьзек те, оьнерли аьдемлердинъ ишки дуныялары да, хасиетлери де бир аз баскаланады десем янъылмаспан деп ойлайман. Шеттен караганда бизим куллык тыныштай болып коьринеди: оьз янынъды завкландырып ойнадынъ, каравшыларды да сукландырдынъ, суьйиндирдинъ. Ама оьнер мен байланыслы кайсы кеспидинъ де сулыбын туьбине дейим алдым деп айтув кыйын.

Бирерлерде артист кайдай болса да бир коьринисти ойнап бажараяк болса да, ога соны тийисли дережеде коьрсетпеге бир зат тыйдажылык этеди. Артисттинъ коьнъили сол аьлге келиспей турган болады. Сол заман режиссер ога коьмекке келеди. Мысалы, артистке суьйген аьдеми мен урысты коьрсетпеге керек. Яшавда сол затты аьдем шынты коьнъили мен кыйналып шегеди. Сахнада калай болмага керек? Сонда режиссер актерга оьз яшавыннан сога усаган оьзгеристи юрегиннен кайтадан оьткермеге, рольге кирмеге борыш салады эм сол борышты толтырмага аьр кайсы яктан ярдам этеди.

Дагестан театрлары Станиславскийдинъ школасынынъ берген сулыбын йоймайдылар. Бар сондай театрлар, оларда сен актердынъ ойынын коьрмейсинъ, режиссердынъ салган постановкасына сукланасынъ. «Кавказская пленница» деген фильмде актер Владимир Этуштынъ ойыны ман ким сукланмаган, ким куьезленмеген. Каравшы сондай ойнавларды суьеди, оларга спектакль мен яде фильм мен шынты кепте азланмага уьшин актердынъ сондай ойнавы керек.

– Ялгыз ат шавып юйрик болмас деген соьз де бар ногайда.

– Элбетте, спектакль бир аьдем мен болмайды. Спектакль аьдемлер туьркимининъ куллыгы аркасында болатаган зат. Оьнерли,талаплы аьдемлер аркасында деп косар эдим. Соьйтип, спектакльдинъ, шынжырдыкындай болып, бир кесеги босаса яде уьзилсе, спектакль оьзи савлайы да босайды яде уьзиледи.

– Артистлер кайдай аьдемлер экени биревге де ясыртын тувыл. Олар сени «кайтип суьйсе соьйтип айландырама» яде сен олар ягыннан сондай шалысувларды кескинли кепте тыясынъ ма?

– Мен биревге де оьзимди айландырмага бермеймен. Спектакльди салганда режиссердынъ генеральный йолы болмага тийисли. Ол соны ман бармага керек. Ама режиссер артисттинъ ой токтасына да маьне бермеге керек болады. Режиссер оьзининъ йолыннан тайыспага да болады, эгер актердынъ ойын тутса, спектакльге соннан артык хайыр болаягын билсе.

– Спектакль салув уьшин пьесады кайдай сапатларга, кайдай белгилерге коьре сайлайсынъ?

– Кыйын сорав. Белгилер айлак коьп. Бизим театрга коьрсетилеек спектакльлердинъ эм сонда болаяк каравшылардынъ санына план бериледи. Солай ок биз казанмага керек акшадынъ кадери де белгили. Сол планларды биз комедиялар ман эм балалар уьшин спектакльлер мен толтырамыз. Классикага аьдемлер келмейдилер. Меним ойыма коьре, халкка комедия яде юректи ашытып, коьзяслар шыгаратаган трагедия керек.

Туьрк драматургы Тунджер Джюдженоглудынъ пьесасына коьре салынган «Кар есирлери» деген спектакль уьшин бизим театр Каспий тоьгерегиндеги патшалыклардынъ миллет театрларынынъ халклар ара фестивалинде спектакльлердинъ кишкей кеби уьшин Уллы-Баргыга тийисли болды. Сонда 12 дагестан театрлар эм Башкирия, Казахстан эллерининъ, Карашай-Шеркеш, Шешен Республикаларынынъ эм баска театрлар ортакшылык эттилер. Узын соьздинъ кыскасы, фестивальлер уьшин бир спектакльлер, каравшылар уьшин баска спектакльлер саламыз.

– Сизден каравшылар кайдай спектакльлер куьтетаганын билесиз бе? Сиз ол суьетаган спектакльлерди салмага шалысасыз ба? Театр акша казанмага керек экени де меним эсимде.

– Каравшылар бизден ийги, ыспай, кызыклы спектакльлерди карайдылар. Мен билемен, спектакльлерди карамага дайым да, коьбисинше бир келгенлер кайтып келип турадылар. Бизим спектакльлерди сол аьдемлер карайдылар. Оьзек те, биз каравшылардынъ талаплавларына келиспеге, олар суьетаган спектакльлерди салмага шалысамыз. Мысалы, комедиялар.

Бизим йыллык план толаяк эди, эгер каравшылар бизим сав йыл бойынша коьрсетилеек спектакльлеримизге бир кере 200 маьнеттен 5 мынъ билет алсалар.

– Аьше сиз дайым да каравшылар талаплайды деп, комедиялар эм коьзяс шыгаратаган спектакльлер коьрсетип тураяксыз ба? Каравшыды тербияламага, онынъ спектакльлерди анълавынынъ дережесин савлайроссиялык бийикликке дейим коьтермеге шалыспайсыз ба?

– Дурыс, бизге сол аьрекет пен де каьр шегуьв керек. Биз соны этпеге боламыз, эгер планлар бизге тыныс алмага заман берсе. Сол танапыстынъ мезгилинде биз терен маьнели, аьлиги заман салатаган маьселелерди коьтеретаган спектакльлерге де урынмага болаяк эдик.

– Байсолтан, мен билемен, сен ногай авторлардынъ пьесаларын яратпайсынъ. Бир ягыннан, озган юзйыллыктынъ 20-50-нши йылларында язылган пьесалар оьз заманына актуальный болганына разыман. Ама орыс театрларда Островскийдинъ пьесалары салынады. Олар кайдай уьстинлик пен озатаганларын сен меннен де артык билесинъ. Мен анълайман, Островскийдинъ пьесаларында савлай аьдемлерге ортак баалыклардынъ акында соьз барады эм олар йогары художестволык дережеде шешиледилер. Х.Булатуковтынъ, Б.Абдулиннинъ пьесаларында сол дереже йок болмага да болады. Ама олар ногай драматургия янъы тувып баслаганда язылганлар. Олар бириншилер болганлар, баславшыларда янъылыслар да коьп болатаганы белгили. Ама аьлиги заманнынъ ногай авторлары Р.Керейтовтынъ, И.Капаевтинъ, М.Авезовтынъ эм баскалардынъ пьесалары болган эм аьли де бар.

– Ногай драматургиядынъ соравы авыр. Ногай драматургия бар деп айтпага да ясканаман. Драматургияды бар деп айтпага болады, эгер ол театрлардынъ сахналарында ойналатаган болса. И.Капаевтинъ «Маскарад» деген пьесасында маьне бар. Р.Керейтовтынъ бизди кызыксындырган пьесасын алдык. Р.Керейтовтынъ «Шора-баьтир» деген пьесасында коьтерилетаган Шорадынъ аьелининъ соравын, биз савлай ногай юрттынъ соравына дейим коьтердик.

– Ама сизинъ аьдеттеги репертуарынъыз да сизди каравшылардынъ коьплиги мен эркелетпейди.

– Мен йогарыда айтып кеткенлей, бизим спектакльлерге келетаган контингент бар. Аьли уьшин биз солардынъ саны ман канагат этип турамыз.

– Сиз ногай авторы Р.Керейтовтынъ «Шора-баьтир» деген пьесасын салганда, сезген боларсыз каравшылардынъ спектакль мен кызыксынганын? Сонынъ себеби не зат: ногай автор болганы ма яде тарих материал болганы ма?

– Мага коьре, халкты тарих материал болганы кызыксындырды. Халк тарих материалды сагынады. Ол аз болса, Шора-баьтир тарихте белгили аьдем. Алдын аьдемлер бир-бириси мен тар байланыста болганлар, бир-бирине таянганлар. Биз билмеге керекпиз бизим тамырлар кайда, халкта кайдай баалыклар болган, не уьшин биз оларды аявлаганмыз.
«Шора-баьтир» деген спектакльге биз оьзимизден коьп зат киргиздик.

– Бар артистлер, кайсылар рольди соьйлетедилер, артыкка – келпетке ян салмага, рольди тирилтпеге – олардынъ талантынынъ куьши етпейди. Сиз сол затты оьзинъиздинъ артистлеринъизде сезесиз бе? (Мен сеземен). Сезгенде не зат этесиз?

 

– Элбетте, артистлер билимли аьдемлер болмага тийисли. Эгер мен Сартрдынъ акында айтсам, олар онынъ ким экенин билмеге кереклер. Биз бирерлерде театрга аьдемлерди орамнан аламыз, таланттынъ кишкей ушкыны болса да, ога эс каратамыз. Кастинг этуьв – ол мырадымыз. Ама алганлардынъ билимин арттырмага талаплаймыз.
Эгер артист оьз ролининъ эбин таппайтаган болса, мен ога айтаман. Артист оьз ролин бажармайтаган болса, мен оны рольден тайдыраман.

– Спектакль юрип турганда, мен сени каравшылар ман бирге залда коьремен. Сол аьсерде сен не затты тергейсинъ: артистлердинъ ойнаганын, каравшыдынъ сахна ман байланысын. Яде залда не заттынъ акында сыбырдасканын тынълайсынъ ма?

– Спектакльге залдан карамага суьемен. Мен залда олтырганым артистлерге оьзининъ ийги себебин этеди. Залда олтырып, мен каравшылардынъ сахна ман байланысын да карайман. Каравшыга бизим спектакль ярай ма яде ярамай ма – сога бас деп эс этемен.

– Труппасыз театр да йок. Труппады уйгынлав уьшин, оьзек те, заман керек. Сен калай санайсынъ, сизде труппа бар ма?

– Труппа бар деп санайман. Театрдынъ оьзеги бар. Олар Оразбийке Кокоева, Салимет Ханмурзаева, Фазиль Оразбаев, Мурат Аджимуллаев, Бриллиант Нургишиева, Гульназ Теркеева, Райганат Суюндикова, Мадина Бийболатова, Бегали Аджиниязов. Соны ман бирге келип-кететаганлар да боладылар.

– Сенинъ энъ де суьйикли спектаклинъ. Анасы баьри балаларын да суьеди деп айтпайман. Сен де соьйтип айтпаганынъды тилеймен.

– Баьри спектакльлеримди де суьемен. Солардынъ ишинде, оьзек те, артык эсте калганлар бар. Айтпага, М.Каримнинъ «Ай тутлыккан кеше», И.Буковчаннынъ «Канлы танъ», «Шора баьтир» эм баскалар. Бу спектакльлер бизге коьп куваныш аькелдилер.

– Ногай драма театрдынъ етимислери белгили, баргылары бар. Бизде ийги театр бар деп санайсынъ ма? Онынъ акында, оьзек те, каравшылар айтпага керек. Ама сен де ялган уялувды койып, йигерленип айтсанъ экен.

– Калалардагы театрлардай болып, бизде техникалык амаллар йок болса да, ийги театрымыз бар деп сенимли айтаман. Театрдынъ яратувшылык потенциалы уьйкен. Республикадынъ яратувшылык интеллигенциясыннан эситемиз: «Ногай театр ийгилердинъ бириси». Ызгы фестивальде биз йогары дережеге етистик. Министрден де мактавлар эситтик. Техникалык амалларымыз болмаса да, биз ийги спектакльлер саламыз.

– Байсолтан Атагиши улы, мерекенъ хайырлы болсын, уьстинликлер сага эм театрга.

Хабарласувды юриткен МАГОМЕТ КОЖАЕВ.