Куьз шагында биз орман куллыкшыларынынъ кеспи байрамын белгилеймиз. Ол – ийги ниетли ис пен каьрлевшилердинъ шатлыгы: олар тек бизим элимиздинъ тувыл, савлай планетамыздынъ ясыл байлыкларын коршалайдылар эм арттырадылар.
Бизим орманлыкларды саклавшылар эм кайтадан тургызувшылар, уьйкен оьлшемли кыйынын салып, куллык этедилер. Олардынъ тоьгеректегилердинъ яшавына эткен косымын баалав кыйын, ама бирерде биз олардынъ исининъ оьлшемине артык маьне бермеймиз.
Онынъ акында эске салынады сентябрь айынынъ аьр уьшинши каты куьнинде белгиленетаган орманшылардынъ кеспилик байрамы. Официаллык дережеде байрам 46-ншы кере озгарылады.
«Ногайское лесничество» ГКУ, алдынгы йылларда Ногай орманлык хозяйствосы, 1964-нши йылда шоьлдеги коьшпели кум адырларды беркитуьв ниет пен курылган. Совет заманында ногай орман куллыкшыларынынъ белсенли кайратлы куллыгы ман орманлык хозяйствосынынъ 14 173 гектар ерлерининъ 8 256 гектар майданларына орман культуралары олтыртылып оьстирилген.
Алпыс бир йылдынъ аргы ягында сондай уьйкен эм яваплы карардынъ алынувы Ногай шоьллигининъ яшавшылары уьшин бас маьнели орынды туткан, неге десе сол йылларда тек ювсан, боз, урык, мыя оьскен, кавмаклар тыгырган кумлы, буйратлы данъылда коршалавшы орман йолакларды олтыртув яктан биринши абытлар алынып туры эди. Меним эсимде, 25 йыл узагында район орманлык хозяйствосында бас бухгалтер болып ислеген Сакинат Башантавова
ол оьзи тувган Коясыл авылдан биринши кере 1960-ншы йылда Терекли-Мектебке ислемеге деп келгенде, йол шетинде бир терек те коьзге коьринмегенин эскергени. Ол дурысында да солай болган. Тек соны ман бирге бизге муннан баьленше юз йыллар артта шоьлимизде коьп туьрли коьллер болганын, тереклер оьскенин эм солар муннан ХIХ оьмирде йок болганын да эсте тутув керегеди. Солардынъ йок болувына биздеги климаттынъ бирден туьрленуьви эм аьдемлер куьнали. Эндигиси солардан бизде тек Червленные Буруны авыл кубыласындагы бийик кум буйратларындагы тереклер эм куваклылар, арша (можжевельник) орманлыгы сакланып калганлар. Бу фактларды аьлимлер токтастырганлар. Алдынгы заманда Кизляр орманлык хозяйство санына киретаган Караногай орман участогы негизинде 1964-нши йылда Караногай орманлык хозяйствосы туьзиледи, эм сонынъ биринши директоры Валентин Кабалалиев (ол коллективти
1964-нши йылдан 1972-нши йылга дейим етекшилеген) болган. Кула шоьлликте 5-6 йыл ишинде орман тереклерин олтыртув эм оьстируьв уьшин берк негиз туьзиледи. Сол йылларда район еринде Караногай, Нариман, Червленные Буруны эм Карагас орман боьликлери туьзиледилер. Алдыда турган уьйкен ислерди яшавга шыгарув уьшин ерли кадрларды аьзирлев керек эди. Валентин Кабалалиев сол заманга келисли, орманлардынъ бизим кургаклы еримизге кереклиги акында тийисли карар кабыл этеди эм орта, йогары окув ошакларына ерли ясларды окувга йибереди. Соьйтип басланган ногай орманшылардынъ оьз тувган ерин аллыясыл терек бавларына айландырув ислери.
Буьгуьнлерде «Ногайское лесничество» ГКУ бас ис борышы – сол оьстирилген орманлыкларды саклав. Учреждениединъ эсабында аьли эки: ТереклиМектеб эм Червленные Буруны орман боьликлери бар деп эсапланады. Коллективти Кабалалиевтен сонъ Виктор Ермолаев, сонъында Адильхан Янмурзаев басшылаганлар, аьлиги заманда РФ ат казанган орман куллыкшысы Феруза Дикинова етекшилейди. Коллективте онынъ орынбасары Рашид Бакиев, бухгалтер Сагынбек Абдулхаликов, орман саклав бойынша патшалык инспекторлары: Джамиля Аманбаева, Султан Коштаков, Эльдар Уцумиев, Червленные Буруны орман боьлигининъ участковый орманшысы Кожахмет Мансуров, Ногай орман боьлигининъ участковый орманшысы Альберт Муслимов куллык этедилер.
Аьлиги заманда Ногай лесничествосынынъ орманлык фондынынъ ерлеринде увак япыраклы вязь, ак терек, ясыл ясень тереклерди 100 гектардан бираз
артык майданларда, солай ок йылгынды 50 гектар ерлерде олтыртув куллыклары юритиледилер. Бу ислерди ДР орманлык хозяйствосы бойынша комитетининъ подрядлы организациясы Ногай лесничество специалистлерининъ тергеви астында сапатлы кепте эм токтастырылган календарь куьнлери мен келисли аьлде оьткереди. Тереклер олтыртув ол бир куллык деп саналады, соларды маллардан саклав – ол соннан да авыр ислердинъ бириси. Олтыртылган орман культураларын ювыктагы авыллардынъ бактажысыз багылатаган малларыннан саклав уьшин орманшылар кайдай амалларды да коьредилер. Олар тереклердинъ тоьгереклерин экскаватор ман каздырадылар, шоькир теллер яде «электробактажы» ман коралайдылар. Оькинишке, сол ислер уьшин
орманшылар оьз карыжларын шыгарадылар. «Орманлык фондынынъ ерлерин мунда тыншаймага келетаган аьдемлердинъ кокыска батырувы оьз алдына уьйкен маьселе болып калады. Олар артезиан ювыгында босаган сиселерди, пластик стаканларды, дорбаларды таслап кетедилер. Кайбир яшавшылар оьз кокысларын каранъа кешелерде мунда куллык этип аькелип таслайдылар. Ыхтыяр саклавшы органлары аьдемлердинъ орманда тыншаятаган ерлерине рейдлер этсе, бек ийги болар эди», – дейди лесничество директоры Феруза Дикинова. Орманлык фондында быйыл ишинде тереклерди ыхтыярсыз шабув деген
ислер эсапка алынмаган. Болса да лесничество специалистлери Ногай районы бойынша Россия МВД боьлигининъ куллыкшыларына бир неше кере бу ягыннан коьмек эткенлер. Быйыл аьвелде айтылган Ногай питомниги де, аз оьлшемде болса да, оьз ис аьрекетин янландырып баслаган. Буьгуьнлерде питомникте вязьдинъ яс тереклери оьстириледилер. Солар быйыл бизим лесничество ерлеринде оьткерилеек куьзги терек олтырув шагында олтыртылаяклар.
Солай ок мунда ясыл ясеньнинъ эм эменнинъ яс тереклери де тавдагы лесничестволар уьшин оьстирилип турадылар. Яй куьнлери бизде явын-шашынсыз
кургаклы болып оьтедилер. Сол себептен орман куллыкшыларына от туьсуьвлерден саклык тутпага керегеди. От туьскендей болса, от ялыны ювык ердеги
орманлык фондынынъ ерлерине кирмесин деген ниет пен орманларды от туьсуьвге карсы этуьв бойынша бир неше ислер этилингенлер: от туьсуьвге карсы 4 шакырым минерализованный йолаклар этилинген, от туьсуьвге карсы озган йыллардагы йолаклардынъ 28 шакырымы кайтадан янъыртылган, орманларды
оттан саклав уьшин орман йоллардынъ 2 шакырымы курылган, от туьсуьвге карсы маьнелиги болган 3 аншлаглар салынган, гражданлардынъ тыншаюв ерлерининъ бириси коьрклендирилген. Лесничестводынъ инспекторлары орман фондынынъ ерлеринде патруль исин юритуьв уьшин «Нива» эм «Патриот» УАЗ автомашиналарды, керекли заманларда оьз байыр автокоьликлерин де кулланадылар. Орман ерлерине от туьсе калса, лесничество солай ок «Республиканские леса» ГБУ-дынъ «МТЗ-82» маркалы тракторын да иске киргистеди. Орманшылар орман тереклерин бир ай эм бир йыл ишинде оьстирмейдилер, олар бу алал хайырлы иске оьзлерининъ сав яшав оьмирлерин багыслайдылар.
Быйыл да эм эндиги йыл да олардынъ ис аьрекетининъ сырагылары коьзге илинмейдилер: орманларга оьсуьв уьшин хыйлы заманлар керегеди. Ама орманшылардынъ ислери тарих алдында сол шаклы да яваплы эм саваплы болып саналады. Аьлиги шакта легендага айланган баьри заманлардынъ уста орманшылары деп Базарбай Аджиевти, Каирбек Кельдасовты, Юмакай Агисовты эм коьп баскаларды атамага болады. Шоьл еринде орманшыдынъ кесписининъ айырым романтизми бар. Кыйынлы, ама Кудай алдында саваплы эм рагимли кеспи. Келеяткан ис байрамы ман баьри де ногай орманшыларды кутлаймыз. Оларга тувган еримизге керекли куллыгында уьйкен уьстинликлерди, аьеллерине эмишликти, наьсипти, оьзлерине берк ден савлыкты йораймыз!
М-А.Ханов.
Суьвретлерде: «Ногайское лесничество» ГКУ директоры Феруза Дикинова; Червленные Буруны орман участогынынъ орманшысы Кожахмет Мансуров лесничество директоры Феруза Дикинова ман олтыртылган яс тереклерди тергейди.
