Сондай уллы келеектегиди туьзуьв уьшин терен билимли, уста эм бажарымлы аьдемлер керек, эм бу затлар баьриси де инсаннынъ шаркына бала шактан эндириледилер. Балалар бизим келеектегимиз деп босына айтылмайды. Бу соьзлерде тувыл ма бизим савлай яшавымыздынъ терен маьнеси, шынты оьзеги.

Бизим яслар, миллетимиздинъ ийги деген аьдемлери аьеллерин саклар уьшин баска якларга кеткенин, оьз элинде «гастарбайтерлар» болып, оьзлерининъ куьшлерин, яслыгын бас саклавга шыктажлап, авыр, ама аз кыйын ак тоьленетаган куллыкты эткенлерин коьргенде, юрегим сызлайды. Сол ма бизим халкка язылган кысмет яде бизим яслар соннан уьйкен куллыкты бажарып болмайдылар ма?!

Йок эм тагы да йок! Биз оннан уьйкенге тийислимиз. Сонынъ уьшин сизге, бизим яс аьдемлерге, оьзине, оьзининъ окувына, оьзининъ келеектегисине каравын туьрлендирмеге керек эм окымага, топырак оьзине сувды синъдиргендей этип, билимди эм интеллекти оьстиретаган баьри затты коьнъилинъизге йыйнап турмага тийислисиз. Тек терен билимлер сизге яшавда тийисли орынды алмага, йогары мырадларга етиспеге эм баска аьдемлер алдында бизим халкымыздынъ абырайын коьтермеге амал берер. Сиз яшавда сыйлы орынга тийисли, тек сога етисейим деп шалысув керек. Яшавда аьдем бажарып болмайтаган зат йок. Алдыга салынган мырад бар болса, аьдемге йогары тамамларга етиспеге коьмек этетаган эрк куьши де, йигер куьши де, хасиет те табылатаган.

Тек алдыга мырад салув керек. Эм сиз соны этерсиз. Мен сол затка сенемен, биз баьримиз де сенемиз сизге, бизим аявлы кеделерге. Йигерли болынъыз, эм биз сиз бен дайым да оьктемсирмиз. Сиз оьз халкынъыздынъ уллылыгына, куватына тийисли боларсыз.

Белки, сизинъ биревинъиз сама меним йолым ман барар, келеекте билимли офицер, согыс летчик-истребитель, оьз исининъ устасы, уллы элдинъ де, оьз халкынынъ да коршалавшысы болар деп уьмит этип, оьзимнинъ яшав йолымды мысал этип коьрсетпеге суьемен.

Сизинъ коьбинъиздей болып, мен де кишкей ногай авылында тувганман. Оьзимнинъ яланъ табанларымнан бизим тувган уллы шоьлдинъ куватын оьзиме алып оьстим. Бизим таьтли эм таза артезиан сувын ишип берк эм куватлы болдым. Бизим эркин еллер мен тыныс алып, оьзимнинъ йигеримди кайрадым. Саьбий заманымнан алып, авадынъ бизим коьзлеримиз коьрмейтаган аргы ягында не зат бар экенин билмеге кызыксынып, коьк аспанга карамага суьетаган эдим. Меним коьнъилимди коьтерип, ердинъ уьстиннен шугыл ушкан ак булытларга коьп карадым. Мага олар бирерлерде шапкан атлар, бирерлерде парахат багылып турган койлар болып коьринетаган эдилер. Сондай бир «булыт — ат» ыслап минмеге эм авылдынъ, досларымнынъ уьстиннен кыдырмага, ушпага эм алыска-алыска кетпеге суьетаган эдим. Солай ок турналардынъ язлыкта сыртка, куьзде кубылага ушканына коьп караганман.

Соьйтип аста-аста меним юрегимде коькке, ушувларга суьйим тувды. Мени коькте ушпага деген мырад бийлеп алды. Бас деп меним мырадымды меним аданасларым хош коьрдилер, олар менде доьртев (Зарманбет, Махмуд, Рашид эм Руслан). Эм биз согысып ойнаган мезгиллерде мен аьр дайым да военный летчик болатаган эдим, меним аданасларым аьскершилер эди.

Окып уьйренген сонъ, аьскершилик куллык пан эм коьк пен байланыслы баьри затты да шеттен алып окып басладым. Мен куьннен-куьнге оьзимнинъ мырадыма куьшли бойсына бердим. Савлай эпохадынъ летчиклери Нестеровтан (биринши сав дуныялык согыстынъ баьтири), Чкаловтан, Водопьяновтан, Уллы Аталык согысынынъ баьтирлери Покрышкиннен, Кожедубтан эм коьплеген баскалардан баслап, космонавтларга дейим эм энъ биринши болып Юрий Гагарин меним энъ сыйлы аьдемлерим болдылар.

Тек мырад эткенмен болмайтаганын, аьдем оьзинде эрктинъ куьшин де, йигердинъ куьшин де, хасиеттинъ куьшин де оьстирип, арымай-талмай аьзирленмеге керегин анълайтаган эдим. Сонынъ уьшин де мен уьйшиликтеги куьн сайынлык куллыкты санамай, куьшимди салып окыдым, спорт пан каьр шектим. Ол заманларда школага тек бир алтын медаль берилетаганга коьре, мен школады тек бир орыс тилден доьрт пен кутардым. Мен сол затты ийги анълайтаган эдим, сонынъ уьшин де оьпкелемедим.

Школады 1981-нши йыл кутардым. Язлыкта военкоматта документлерди туьзетип эм врачларды оьтип басладым. Тамамы бек кайгылы эди. Врачлар коькте ушув куллыкка яравсыз деген диагноз салдылар. Меним мырадым оьлгендей болды, ама яшавга сеним, бактыга сеним, тек куьшли аьдем кайдай амалсыз аьлди де енъетаганына, кайырылмайтаганына эм оьз мырадына абытлайтаганына сеним мага коьмек этти.

Сав йыл мен баслангыш курсларга юрдим, оьзим-оьзимди аьзирледим эм Орджоникидзе (аьлиги Владикавказ) каласында ДОСААФ-ка ушув кружогына бардым. Эм мен Л-13 планерде авага коьтерилген куьн де тувды. Планер – ол двигательсиз ушатаган аппарат. Оны ЯК-52 самолетка трос пан тиркейдилер, коькке коьтередилер эм тийисли бийикликте планерди самолеттан агытадылар, соннан сонъ аппарат, эркин кустай болып, ава агымларын кулланып, оьзи ушады.

Сиз коьрген болгай эдинъиз кайтип мен суьйингенимди, кайдай сезимлер меним коькирегимде кайнаганын. Мен наьсибимнен акылымды йойгандай эдим. Эм сол аьсерде мага керек дуныя коьк экенин эм мен онсыз яшап болмаягымды ашык анъладым.

1982-нши йыл келди, эм мен март айдынъ басларында Орджоникидзе каласында врачлар комиссиясын оьтип басладым. Ама тагы да сол ок диагноз – вестибулярный аппаратыннан тура ушув куллыгына яравсыз, олай дегеним, специальный креслода айланганда, координациямды йояман. Ама мен сол кемшилигимди туьзетуьв уьшин керекли коьп упражнениелер этетаган эдим.

Тек мен тагы да кыйынлыкка енъ бермедим. Мен оьзиме программа туьздим эм сав ай узагында кеше де, куьндиз де вестибулярный аппаратты беркитетаган упражнениелер этип турдым.

Бир айдан сонъ тагы да комиссия. Ура! Тергевдинъ сол кебин оьттим, ама, алмас уьшин, баска себеп таптылар. Мен шоьлдинъ увылы эм, эгер бир зат этпеге суьйсек, бизди бирев де кайырып та, йолымыздан кайтарып та болмайтаган эм биз оьзимиздинъ мырадымызга каныгыслы кепте абытлайтаганмыз.

Тагы да аьдемнинъ карувын алатаган аьзирленуьв. Май ай да келди, заман кыстайды. Савлай эркимди йыйнайман эм тагы да согыска атыламан. Шынтылай да согыска атыламан, баскалай айтып та болмайды. Тагы да бир себеп табадылар, эм диагноз туьрленмейди. Мага баска эткендей зат калмады: медкомиссиядынъ, сонъ военкоматтынъ етекшилерине киремен,оьзимнинъ коькте ушув куллык уьшин яратылганымды оларга анълатпага шалысаман. Эм олар енъиледилер.

Куванышым койныма сыймай, мен Ставрополь каладагы йогары военный летный училищеге туьспеге бараман. Мен бу затлардынъ баьрисин де сизге тизип айтувымнынъ мырады – эгер аьдем этемен десе, коьп затка етиспеге болады. Бу ерде бизге бирев де коьмек этпегенин, бирев де бир туьйир де колтыкламаганын да мутпага ярамайды. Сизге болса кайсы яктан да ярдам этилер. Тек талпынынъыз.

Училищеде врачлар комиссиясын, кеспи яктан айырувдынъ баьри туьрлилерин де парахат оьттим. Биринши экзаменди (физика) «беске» берген сонъ, мени 10 куьнге уьйге кайтардылар. Атам да, анам да мен тек уьйге келгеннен сонъ билдилер военный училищеге туьскенимди эм офицер болаягымды. Анам йылады, окувынъды тасла деп тиледи. Ол заманларда бизим аявлы аналарымыз баьри де суьетагандай болып, ога да балалары онынъ касында, канатларынынъ астында яшаганы керек эди. Мага оьзимнинъ сайлаган йолымды коршалав бек кыйын эди, неге десе анамды бек суьетаган, аявлайтаган эдим. Ама шыдадым.

Окувдынъ доьрт йылы бек тез кетти. Окымага бек кызыклы эди. Уьйрететаган боевой реактивный самолетта инструктор ман бирге биринши кере ушканымды, сонъ оьзим ялгыз коькке коьтерилгенимди эсимде ийги саклайман. Ол бир де мутылмаяк сезимлер эм, мага коьре, сол затларды аьдем соьзлер мен айтып болмайды. Оны тек юрегинъ мен сезбеге керек.

Окув мезгилдинъ ызында биз теориялык эм практикалык оькимет сынавларды оьттик. Практикалык сынав – уьйрететаган боевой самолетта тергевши мен бирге ушув. Сонда тергевши баьри сен уьйренген затларга – коькке коьтерилуьвден алып пилотажга эм ерге кайтып конувга дейим – баа береди. Училищеге биринши курска 370 аьдем туьскен эди, окувды тек 150 курсант кутардылар. Аьне сондай куьшли айырув юретаган эди. Тек куьшлилер, берклер эм акыллылар каладылар, баскалар аста-аста таядылар.

Практикалык сынавды оьтуьвге элдинъ авасын коршалавшы аьскердинъ главкомынынъ орынбасары генерал-майор Андреев келеди. Ога деп тергевди оьтпеге баьри выпускниклердинъ арасыннан бес курсантты сайлайдылар, солардынъ ишинде мен де боламан. Савлай летный училищединъ ийги атагын коршалав мага, оьзек те, уьйкен сый, ама юрегиме коркув да кирди – бажарарман ма экен деп, неге десе главкомнынъ орынбасарынынъ талаплавлары бек уьйкен.

Мине ушувдынъ заманы да келди. Оьзимнинъ истребителимнинъ касында тураман эм генерал-майор Андреевтинъ келуьвин карайман. Тезден ол да келеди, эм мен ога билдиремен: «Йолдас генерал-майор, курсант Насыров оькимет сынавды оьтпеге аьзир. Самолет тергелген эм ушпага аьзир». Ол меним колымды алды эм «Алдыга» деп айтты. Мен кабинага олтырдым, белбавды бегиттим эм двигательди ислеттим. Эм сол заман, меним эркиме бойсынып, истребитель мени калай тынълайтаганын, двигатель ислевин шугыллататаганын сезип, мен парахатландым. Мен тагы да оьзимнинъ дуныямда эдим.

Уштым,пилотажный зонады бийледим, тыныш, кыйын эм йогары пилотаждынъ баьри де фигураларын толтырдым. Аэродромга кайтып келдим эм бек ийги кепте олтырттым. Токтаттым, двигательлерди соьндирдим, кабинадан шыгып, генералга янастым: «Йолдас генерал-майор, курсант Насыров ушувды толтырды. Сизинъ ойларынъызды тынъламага ызын беринъиз». Ол меним колымды алды да, тек эки соьз айтты: «Йигит. Бек аьруьв». Муннан уьйкен баа, уьйкен мактав мага йок эди. Мен оьктем эм наьсипли эдим. Ол коькке меним йол кагытыма кол басты.

Коьбиси меннен ушкан мезгилдеги сезимлердинъ, ойлардынъ акында айтпага тилейдилер. Сол затларды айтпага бек кыйын, неге десе аьдемлер аьли де ондай соьзлер ойламаганлар. Оьктемликтен юрек атылмага карайды эм куванып йырлайды.

Военный летчик-истребитель – ол элдинъ Савытлы куьшлерининъ сыйлы кесеги, аьскердинъ оьзеги. Онда халктынъ энъ де ийги, энъ де куьшли ваькиллери туьседилер. Сизинъ орынынъыз да сонда, газетадынъ аявлы яс окувшылары. Алдыга. Сиз сога тийисли экенинъизди коьрсетинъиз.

Аьлиги истребитель – илмидинъ эм техникадынъ энъ де алдышы етимислери мен келбакланган машина. Оны оьзинъе бойсындырув уьшин ийги билим керек. Сонынъ уьшин де тагы да сизге айтаман – окынъыз. Окув – ол ярык, ол яшав, ол шынты яшав. Сол зат военный летчик-истребительлерде оьктемлик тувдырады эм летчик-истребительлерге халк арасында сый эттиреди.

Окувды алтын медаль мен кутардым эм куллыгымды строевой полкта уьстинликли кепте бардырдым. Алты-ети йыл куллык эткен сонъ, авиационный эскадрильядынъ (эскадрильяда 16 боевой самолет) командирининъ орынбасары болдым, майор деген ат алдым эм «1-нши класс военный летчик» болдым. Ол боевой аьзирленуьвдинъ ийги дережеси эди. 1991-нши йыл сав дуныяда энъ де ийги деген истребитель СУ-27 дегенге окыдым. Ол аьлиге дейим де супер класслы машина. Аьр кайсы военный летчик сол машинада ушпага мырад этеди, ама ол зат баьрине берилмейди. Мага болса онъыннан болды, айлак онъыннан болды. Наьсипли болып ушып юрдим, оьзимнинъ боевой усталыгымды оьстирдим, куванышым койныма сыймады. Мен наьсипли эдим, эм сондай бийикликке эш бир колтыклавсыз коьтерилгениме эки кабат наьсипли эдим.

СУ-27 истребитель мен мен 25 шакырым бийикликке коьтерилгенмен эм форсажда саьатте 2500 шакырым шугыллык пан ушканман. Сол затты аьдемге акылы ман анълав кыйын, ама сол болган ис. Сондай бийикликте куьн яркырап турган мезгилде де коьк караланады эм юлдызлар коьринедилер.

Бу затлардынъ баьрисине де мен 29 ясымда етистим, эм мени алдыда бек уьйкен уьстинликлер куьтеди эди. Ама эл бузылды, аьскер бузылды, эм биз биревге де керек тувыл болып калдык. Мен болсам сол заман оьзимнинъ алдыма тагы да уьйкен мырад салган эдим – космонавтлар школасына туьспеге эм космосты бойсындырмага. Ким биледи, белки, эл бузылмаган болса, мен сол мырадыма да етискен болаяк эдим.

Мен бу затларды биревге де бир заман да айтпаганман. Мине газета бетлериннен сизге, газетадынъ яс окувшыларына, яс несилге оьз соьзимди айтпага суьйдим. Мендейлер коьп болганын, олар меннен де артык болганларын суьемен, биз сиз бен оьктемсийик эм яс несиллеримизге сизди коьрим этейик.

Мен тек военный училищелерге туьспеге шакырмайман. Бизге ийги окытувшылар да эм агрономлар да,билимли врачлар да эм инженерлер де, акыллы аьлимлер де эм журналистлер де, талаплы язувшылар да эм дизайнерлер де, уста курувшылар да эм механиклер де керек. Тек окынъыз эм оьзинъиздинъ акылынъыз бан яшавга кыйын ак табынъыз. Мен оьлшемсиз наьсипли боларман, эгер сизинъ биревинъиз сама меним хатымды окып, яшавда оьз йолын сайласа.

Сизди сыйлавшы Байманбет. Севастополь кала. 2015-нши йыл, февраль.

Суьвретте: Б.Насыров СУ-27 истребители касында.