Бир неше мынъ ногайлар уьйлерине согыс орденлери эм медальлери мен кайттылар. Йыллар оьтедилер, несиллер авысадылар, ама бизим патшалыгымыздынъ халклары 1941-1945-нши йыллардагы Уллы Аталык согысынынъ авыр эм баьтирликке толыскан заманын бир де мутпаяклар.
Бизим Аталыгымыздынъ халкларынынъ ийги аьдетлери арасында Тувган Элдинъ буйрыгын толтыраятып, согыс майданында янларын берген оьз баьтирлери акында ярык эстеликти саклав аьдети де бар. Элбетте, сонда оьлген увылларды, агалы-инилерди, аталарды эм атайларды, оькинишке, эндигиси бир сыйлы атлар эм савгалар ман да кери кайтарув йок. Болса да тарих акыйкатлыгы янларын берген баьтирлерге тувыл, а бизге – аьлиги замандагы эм келеектеги несиллерге керек. Баьтирлердинъ йигитлик мысаллары негизинде аьдемнинъ Тувган Элине суьйимлиги, аьскершилик антына алаллыгы тербияланады.
Муннан бир неше йыл артта 17-нши апрельде Бабаюрт авылындагы орамлардынъ бирисине 1945-нши йыл 26-ншы мартта фронтта ян берген, Ленин орденининъ кавалери, согыс баьтири Абдулла Джантемирович Байтемировтынъ атын беруьвге багысланган шатлыклы митинг болып озган эди. Сол митингте оьзинде бронь барына да карамастан согыска оьз эрки мен кеткен йигит аьдем акында коьп ийги соьзлер айтылды. 
Онынъ сыйына аьзирленген мемориаллык тактады ашпага оьрметли ыхтыяр баьтир аьскершидинъ кызы Малинкатка эм немереси Гаджимагомедке тапшырылды.
Абдулла Байтемиров Уллы Аталык согысы басланганда 30 ясыннан янъы арткан эди. Ол Бабаюрт районынынъ Тамаза-Тоьбе авылындагы Карл Маркс атындагы колхозынынъ председателининъ орынбасары болып ислеген. Оьз элининъ шынты патриоты болган эр хасиетли аьдем оны оьз эрки мен фронтка йиберуьвди талаплап болды. Кыска болжаллы курсларды оьткен сонъ Абдуллага киши сержант аты бериледи эм оны пехотага йибередилер. Оьз аьскер боьлиги мен бирге А.Байтемиров давдынъ баслапкы вакытында кери кайтувдынъ ашшылыгын да, согыс йолдасларын йоювдынъ оькинишин де толы оьлшеминде оьз юрегиннен оьткерди. Болса да сол ашшылык сонъында совет аьскершилерининъ алдыга коьтерилуьви эм душпанды тувган ериннен кувувы ман авысты.
А.Байтемиров етекшилик этетаган аьскершилер боьлиги аьр куьн сайын да душпан ман урысып келген, ама биринши кере олар шынты согыс сынавларды совет аьскершилери Польшады босаткан шакта шектилер. Сол куьнлерде оларга явдынъ куьшли оты астында Висла йылгасын бириншилерден болып оьтип, сонынъ аргы ягасында плацдармды бийлеп, бизим баслапкы аьскер куьшлери келгенше, соны душпанга бермей ыслап турмага туьсти. Сол плацдармды коршалаганы уьшин А.Байтемиров «Йигитлик уьшин» медаль мен савгаланган. 
Согыслар арасында сийрек болатаган кыска тыншаюв саьатлеринде Абдулла тувган уьйине хатлар язган эм соларда кайтип согысатаганы, тувган еримизден намарт душпанды кайтип кувып баратаганлары, оьзининъ аьскер йолдаслары акында хабарлаган. Уьйиндегилерге авылдаслары калай яшайтаганы, оьзининъ суьйикли кызлары Патимат пан Малинкат акында язбага тилеген. Оьзининъ бир хатында ол аьскер боьлигининъ командирлери оларга уьйлерине енъил посылкалар йибермеге ыхтыяр бергени акында билдирген. Уьйиндегилерге сол йылларда калай авыр экенин билип, Абдулла хатынына ол йиберген затларды кардаш-тувганларына да уьлестиринъиз деп тилеген. 
Сол арада дав ызына ювыклап бара эди. Киши сержант Байтемировтынъ боьлиги де эсабында бар болган полк эндигиси Германия ерлеринде согысады. Сонынъ бас каласына якынлап келген сайын немец аьскерлерининъ карсылык этуьви куьшлене береди. Соьйтип, 1945-нши йылдынъ 26-ншы март куьнинде онынъ боьлигине явдынъ 23 контратакаларын кери кайтармага туьседи, сол ок заманда совет аьскершилери душпаннынъ хыйлы аьдемлерин эм техникасын йок этеди. Элбетте, совет аьскершилери беттен де йойым болады, оьз командири мен бирге бир неше аьскершилер ян бередилер. Олар оьледилер, ама кери тайыспайдылар. Бу согыс уьшин Абдулла Байтемиров Ленин орденине тийисли этилинеди. Оны савгалав акында СССР Оьр Советининъ Президиумынынъ Указы 1945-нши йылдынъ 10-ншы апрелинде баспаланады, ама, оькинишке, сондай бийик савга берилмеге тийисли аьдем тирилердинъ арасында йок эди. Закон бойынша савгады онынъ кардаш-тувганларына бермеге керек эди, ама согыс заманынынъ авыр аьллеринде онынъ акында кимнинъ эсине келсин.
Болса да сондай куьн де етти, тек соннан 40 йыл оьткен сонъ. Тамаза-Тоьбе авыл орта школасынынъ уьлке танувшылары-ызлавшыларынынъ белсенли излестируьв куллыгы оьз етимисин аькелмей калмады. Авылдынъ маданият уьйининъ аьдемлер сыкма-сык болып толган залында Бабаюрт районынынъ военкомы шатлыклы аьлде баьтир-фронтовиктинъ казанган Ленин орденин эм сонынъ шайытламасын карындасларына тапшырды. Соны ман орден табылды, ама йигит аьскерши оьзи кайда коьмилгени эндиги де белгисиз болып кала эди. Тагы да иске авылдынъ яс уьлке танувшылары-ызлавшылары кириседилер. Коьплеген сорастырувлардынъ, хат язысувлардынъ эм шыдамлы излестируьвлердинъ тамамында баьриси де коьптен куьткен явап келеди. 
Явапта кыска кепте булай язувлы эди: «Байтемиров А. Д. аьвелги Германия еринде 1945-нши йылдынъ 26-ншы март куьнинде согыста ян берген. Онынъ акында билдируьвлер совет аьскершилерининъ списокларына киргистилген. Ол Польша Халк Республикасынынъ Вроцлав воеводствосынынъ Олава каласынынъ совет аьскершилер оьлигинде 289-ншы номерли камырда коьмилген». 
Сол излестируьвлердинъ аркасы ман Абдулла Байтемировтынъ кардашлары поляк властьлерининъ шакырувы ман онынъ камырына бармага эм сонда эстелик салмага амал таптылар. Уллы Аталык согысы кутылганлы эндигиси 73 йыл оьтип туры. Бизим халкымыз ога сол Енъуьвимиз кайдай кыйынлык пан келгенин эсинде саклайды. Саклайды эсинде сол Енъуьвди фронтта эм тылда кимлер ювыклатканларын да. Сонынъ акында Бабаюрт авылынынъ бир орамына Абдулла Байтемировтынъ аты берилуьвине багысланган шатлыклы митингте «Бабаюртовский сельсовет» МО аькимбасы Ахмед Юсупов, инициативли туьрким етекшиси Яраш Джумагазиев, «Фронтовиклердинъ балалары» деген РОО правление председатели Вайдулла Шаибов эм коьп баскалар айттылар. 
Йигит аьскершидинъ кардаш-ювыклары атыннан шыгып соьйлеген Исмаил Закарьяев баьрисине де Абдулла Джантемировичти эслеринде саклаганлары уьшин разылыгын билдирди эм 9-ншы Май – ол Енъуьв куьнининъ уллы байрамы экенин белгиледи. Сол бир ялгыз Енъуьв уьшин миллионлаган совет аьдемлери янларын бергенлер эм бизге солардынъ акында эс оьмирлер яшасын деп колдан келген баьри затты да этпеге керек. 
Махачкаладан врач Райганат Абдурахмановна Мажидовадынъ (Арсланбековадынъ), Абдулла Джантемирович Байтемировтынъ унык кызынынъ хабарыннан: «Абдулла Джантемирович Байтемиров Дагестаннынъ Бабаюрт районынынъ Тамаза-Тоьбе авылында 1908-нши йылда тувган. Ол оьзи мадарлы яшайтаган аьелден болганына да карамастан, коллективизация ислеринде белсенли катнаскан. Фронтка кеткенше, Карл Маркс атындагы колхоз председателининъ орынбасары болып ислеген. Давдан кайтпаган – 1945-нши йылдынъ 26-ншы мартында алдынгы Германия ерининъ Петервиц авылында согыста ян берген. Сонъында Олава каладагы совет аьскершилер оьлигинде койылган. Уьйине ызгы хатын 1945-нши йылдынъ 20-ншы мартында язган».
Райганат Абдурахмановна армаган эскереди: «1981-нши йылда меним анам Вильнюс каладан хат алды. Сол хатта онынъ атасы согыс йылларында «Йигитлик уьшин» медаль эм Ленин ордени мен савгаланганы акында язылган эди. Вильнюстеги 37-нши номерли школадынъ Данъклык музейининъ етекшиси Павел Максимович Фроловтынъ эм школа кызыл ызлавшыларынынъ аьрекети мен 36 йыл оьткен сонъ кардаш-тувганларымыз Абдулла не уьшин савгаланганы эм сол согыслардынъ акында билдилер. Биз оларды мутпаганмыз эм дайым да разылык пан эскеремиз». 
Киши сержант Абдулла Байтемиров 385-нши стрелковый полкындагы бир ротадынъ боьлик командири болган. 1944-нши йылдынъ язында олар Украина ерлери мен алдыга юрип, коьп авылларды, хуторларды, калаларды явдан босатканлар. Соьйте келип, СССР патшалык япсарларына да шыгып калганлар. Япсардагы куьнбатар Буг йылгасынынъ ягасында ол коммунистлер партиясына алынады. 
Алдына салынган янъы борышларды толтыра келип, 1-нши Украин фронтынынъ аьскерлери аьрекетлик пен Висла йылгасына янасадылар. Йорык ок та бу сувды оьтип шыгув бек авыр борыш эди: йылгадынъ кенълиги 250 метр, теренлиги де 2 метрден артык. Экинши куьн фронттынъ алдында баратаган аьскер боьликлери Висла йылгадынъ сол ягасындагы уьйкен болмаган плацдармларды бийлеп аладылар. Тек соларды душпаннынъ каты карсылык этуьвиннен себеп кенъейтпеге амал табылмаган. Бу дав операциясында баьрисиннен де уьстинликли кепте 1-нши гвардиялы танк эм 13-нши армия аьскерлери согысканлар. 
Гитлершилер алдыга барып турган совет аьскерлерин токтатаяк болып неше кере де шалысканлар. Боьтен де олар аьскершилерди йылгалардынъ япсарларына йибермеске хаст эткенлер. А.Байтемиров басшылык эткен боьлик аьскершилери айлак та сулыплы эдилер. Совет аьскершилери согысларда йогары усталык, баьтирлик, йигерлик коьрсеткенлер. Олар йылгады оьтуьвге оьзлери аьзирлик коьрмеге керегин билетаган эдилер. Абдулла етекшилик эткен боьликтинъ аьскершилери баьриси де сыйгандай этип сал ясайдылар. Бу салдынъ уьстине олар болган шаклы патронлар, гранаталар, согыс яракларын тиейдилер. 
1944-нши йылдынъ 30-ншы июль туьнинде боьлик аьскершилери Висла йылга сувына биринши болып киредилер, соны оьтедилер эм плацдармды бийлеп аладылар. Соьйтип олар оьзлерине душпаннынъ эсин де, куьшин де каратадылар. Боьлик аьскершилери сондай йорык пан калган совет аьскерлерине йылгады оьтпеге амал бергенлер. 30-ншы июль куьнининъ ызына тамам олар душпаннан тартып алган плацдармга 13-нши армиядынъ 24-нши стрелковый корпусынынъ эм 1-нши гвардиялы танк армиясынынъ моторизованлы яяв аьскерлери сувды оьтип шыгадылар. 1-нши август куьнине 13-нши армиядынъ япсарлары ишинде сувды паром ман оьтуьв алатлары курылады, солар ман совет аьскершилери бийлеген плацдармга тез болып танклар, артиллерия эм яяв аьскерлер коьшириледи. 
Бу согыс операциясы уьшин полкка «Вислинский» деген сыйлы ат бериледи. Абдулла Байтемировты йылгады уьстинликли кепте оьткени эм баска совет аьскерлерине соны оьтпеге демевлик эткени уьшин «Йигитлик уьшин» деген медаль мен савгалаганлар. 
Д. Кидирниязов, тарих илмилер докторы, профессор, Махачкала.
(Ызы болаяк).
Суьвретте: согыс ветеранлар куьби.