(Басы 17,19,20-ншы номерлерде)

Алпысыншы йыллардынъ басында элимизде яшав ийги болып басласа да, кайсы бир затларда танъкылык сезилетаган эди. Мысалы, мени мен бир класста окыганлар, 1953-54-нши йылларда тувганлар, темир тегершиклеринде темир тегенеклери туьртейип турган  тракторларды, бир авылдан баска авылга,  аралары калай узак болса да, автомашина орынына ат егилген арба ман барганымызды  коьргенмиз. Бизден эки йыл алдын школага барган Мухудин мен Оразали портфель таппаганлыктан, биринши куьнлерде  мектебке шыттан тигилген  дорбалар ман юргени  эсимде.

Сондай заман эди. Эгер кийим тозып йыртылса, ога ямав салып киетаган эдилер. Ямавлы кийим мен кайда да коьринмеге бирев де уялмайтаган эди. Бизим ашайтаган асларымыз да аьлигидегиндей болып емислерге, ясылшаларга, туьрли деликатеслерге бай тувыл эди. Биз керекли витаминлерди эттен, сорпадан, суьттен этилген туьрли азыклардан алатаган болармыз, неге десе ол заман шоьлимизде кайдай туьрли оьленлер де оьсетаган эдилер эм малдынъ этиннен, суьтиннен болдырылатаган азыклар   бек югымлы болган.

Бизим ойынлар ша! Биз ойынларга болып заманымыздынъ коьбисин таза авада озгаратаган эдик. Асык ойынлардынъ ишинде мантай, тоьгерек, солай ок катырмак, тыгылмак – баьриси де таза авада ойналатаган ойынлар. Аьлиги балалар уьйде компьютер, планшет, телевизор алдында заманларын йиберип, савлыгына зарар болмаса, пайда аькелмейтаган ойынлар ман аьвлигетаганын  ийги деп кайтип айтарсынъ.

Бизим бала заманымызда  авылда телевизор бар уьйди бир колдынъ бармагы ман санамага болатаган эди. Эгер футбол яде кызыклы кино караяк болса, балалар йыйылып телевизор бар авылдастынъ уьйине баратаган эдилер. Эгер караяклар коьп болса яде уьйдинъ иеси уьйинде каратпага суьймесе, телевизор  терезеге аькелинип, кырга каратылып салынатаган эди. Балалар кырда олтырып, керек передачады карайдылар. 

Янъылмайтаган болсам, мен биринши кере  телевизорды алпысыншы йыллардынъ орталарында авылдасымыз Анвар Мурзагельдиевтинъ уьйинде бир кесек балалар ман бирге барып караганман. А.Мурзагельдиев уьйинде телевизор болса да, ол аьким тувыл эди, «Техпомощь» деген буьгедек автомашинадынъ водители эди. Анвар-агавга авылшылар  «Иван» деп те айтатаган эдилер. Ол, авылдынъ коьплеген эр кисилериндей болып, ишкиге амырак тувыл эди, «Техпомощь» автомашинада бар алатлар ман, айтпага, темир ямайтаган аппарат пан, аьдемлерге эткен куллыгы уьшин аракы-шагыр ишпей, акын акшалай алатаган эди. Авылдаслар арасында этилген кайсы куллык уьшин де акы аракы-шагыр ишуьв мен тоьленип калатаган заманда, Анвар ишкиден эрек турып, тапканын уьйине аькелетаган болган. Сонынъ уьшин де авылшылар Анварга «Иван» деп ат таккан боларлар. Сонынъ уьшин де Анвар Мурзагельдиевтинъ балалары уьйинде телевизор караганлар. Буьгуьнги яшав сулыбынынъ бийигиннен караганда, Анвар-агав ишкиге бел бермей,  оьзек те дурыс этетаган болган: аьелде де – парахатлык, уьйде де – берекет.

Буьгуьнлерде аьр бир уьйде – бир тувыл, эки-уьш телевизор, компьютер, планшет, уьй кинотеатр. Бу затлардан тура балалар да, олардынъ ата-аналары да таза авада сийрек боладылар, бир-бириси мен катнасты  азайтадылар. Бир заман Оноре де Бальзак айткан: «Дуныяда энъ де уллы байлык – аьдемлердинъ бир-бириси мен катнасувы» деп. Аьдемлер бу куьнлерде  сол яктан коьпке ярлы болганлар.

Аьлигиге караганда, бурын ювыклар арасында да катнаслар куьшли эди.Ат егилген арба ман бир авылдан бир авылга  баратаган эди тетем ювыкларын коьрмеге. Аьли болса ювыклар бир-бирисин яхшылыкта, яманлыкта коьредилер, сонда да, коьплик арасында олтырып, оннан-муннан хабарлап, бир-бирисине коьнъиллерин ашпай,  аьриси бир автомашинага олтырып, аьрекетлеп уьйлерине кайтадылар. 

Мектебте окыган йыллардагы  бир аьжейип аьл акында айтпай болмайман. Баслангыш классларда биз уьйкен танапыста аш болатаган эдик. Мектебтен ювыкта яшайтаганлар уьйлерине барып, кесек оьтпек яде баска бир азык алып келип ашайдылар. Биз уьйине барып келгенлерден «Кишкей оьтпек бертагы» деп тилеймиз, ол да, акылы алса, бир тислемдей сындырып береди, ушатпаса, соны да бермейди. Бу аьл танъкылык пан байланыслы тувыл, аьр кимнинъ де уьйинде оьтпек те, пыслак та, баска азык та болатаган эди. Буьгуьн мени аьжейипке калдыратаганы – неге бизим аналарымыз  кагытка орап, бизим портфельлерге бир кесек оьтпек пен пыслак салып йибермейтаган болган экенлер.

Меним анамнынъ туьрли аслар аспага усталыгы йок эди. Ол бир шорга этип ногай шай асады, хинкал эм лакса аьзирлейди, эт эм картоп кувырады. Ол баска ас аьзирлеп эсимде йок.  Тетем уста эди аска. Анамнынъ бир кепли асларыннан безип болса ярайды, бирерлерде тетем оьзи урынатаган эди ас аьзирлевге.Онынъ куьшли туьскен, каймак куйылган, бурыш салынган, даьршин, калемпир, явез уватылган, кырк кере сапырылган ногай шайы ишкен аьдемге яшавдынъ назын савкатлайтаган эди. Солай ок ол соьк, талкан писиретаган эди. Йылкы эттен калай толтырма ясайтаган эди тетем! Илинген толтырмалардынъ астына тоьселген газетага майлары тамып туратаганы, бир де коьз алдымнан таймайды. Тетемнинъ тек бир хасиети ярамайтаган эди мага. Тетем оьзининъ даьмли шайына ногай оьтпек туврайды эм сол тувракларды тасаяктагы шайдан бармагы ман шыгарып ашайды. Оьтпекти коьп туврап йиберип, тетем шайдагы тувракларын кутара алмаса, калганларын мага: «Сен аша»  деп айтатаган эди. Тетемнинъ шайындагы тувраклар  татувлы болатаганын билемен, ама оьсип уьйкен болган сайын, мен сол тувракларды ашамага суьймеймен, неге десе шайга кол да тыгылган, тетемнен болса да, баска биревден калган. Тетем «Сен аша» дегенде – иркилемен, балсынаман, ашамаска туьрли себеп ойлаяк боламан, ама тетем «Кара сен буга, йийренетаганына. Меним авызым йырык па?» дейтаган эди. Эм мен, тетемди оьпкелетпейим деп, тегеран, куьшимди салып, онынъ шайындагы тувракларды ашайман.

(Ызы болаяк).