Бизде Махачкалада не затка да тез эм бир янъылыспагандай этип уьйретерлер. Мен аьли уьшин «стажировка» оьтемен, сонъ карарман». Эгер аьдем оьзи талаплы болса, сол затты ога кеширмейдилер. Онынъ тоьгерегинде куьншилер эм «ийгилик йораганлар» да боладылар, шынты дослар саны да бек азаяды. Сонынъ акында ол мага булай деп язады: «Кулланувга кирген «дайымлык соьзлер» бездирдилер, коьп янъы затлар акында айткым келеди, тек не пайда, амал бермейдилер. Бир зат этпеге керек, тек билмеймен не зат. Бу затларды мен сага язаман, тувганым, неге десе бир ювык аьдемге айтпага керекпен. А ювык аьдемлерим меним бек аз». Сондай затлар онынъ яратувшылыгына тыйдажылык салатаганы, ога эркин ушпага амал бермейтаганлары сезиледи. Сол зат оны бек кайгыртатаган эди. Ол тек оьзин коршалап, кайдай кыйын болса да, болмага болатаган эди. Кадриядынъ ятлавлары – онынъ намысы, онынъ авырувы, онынъ суьйиниши эм сеними. Ятлавларында – ол оьзи, ана суьти мен аьдилликти, мырадты, шет-кыйырсыз куллыксуьерликти, коьзясларды эм ногай халктынъ йырларын алган. Кадрия оьзининъ биринши йыйынтыгын, «Тав данъылдан басланады» деп атап, 1971-нши йылда баспалаган. Шоьл эм тавлар сол ерлерде яшайтаганлардынъ белгиси болады. Келбетлер – белгилер шаир кызга бийикликтинъ эдаплык маьнесин философиялык кепте ойламага коьмек этедилер: «Кайтип ойласанъ да, туьзликтен басланады тав, кайтип эриссенъ де, тав басланады туьзликтен». Кадрия яратувшылыгында тек философиялык ойларды келтирип калмайды, ол ногай халктынъ асабалыгына яратувшылык пан, оьз исин критикалап, оьз асарларында атайларымыздан калган бай халк авызлама яратувшылыгын, аьдетлерди суьвретлеп, язган: «Мен буьгуьн атабабаларымды коьз карасым ман босагама, тарих пен соьйлемеге йолыгыска шакыраман. Сол аьдет ногай поэзиясында, адабиатында, фольклорында бек кенъ яйылган, а Кадрияда болса, солар тувра тарихлик эсапта кулланыладылар. Шаир кыз, озган заманга карап, социаллык куьшлерди аянлайды, хатын-кызлардынъ кайдай тоьмен аьлде болганын айтады. Ол яшавдынъ кыска экенин дайым эске салады. Онынъ шакырувы – яшавды, оьзинънен сонъ ыз калдыргандай этип, яшамага керек.
О, соьзлерим, ынжыдай сиз тизилип,
Яркыранъыз сыдырамды яйнатып,
Ама коьзлер каладылар суьзилип…
О, соьз кезе ойларымды кайнатып.
Мунда савлай Кадрия. Онынъ яратувшылыгында ойлардынъ кенълиги, ашык янъы, туьрли темалар эм язув оьнери. Ол аьдетли поэтикалык амалларды да мутпаган: аьр бир затты айырым суьвретлев, терен ой онынъ яратувшылыгында дайым да болатаган эди. Ол оьзининъ яратувшылык куьши бар экенин аян билетаган эди. Кадрия оьзининъ оьмирининъ кыска экенин сезгендей болатаган эди. Сонынъ акында бизге онынъ ятлавлары айтадылар. Солар бизге бир оьсиеттей болып коьринеди: «Сенемен», «Меннен сонъ», «Мезарда», «Шынты поэт болсанъ», «Амзатханга», «Мен янган от»… Кадрия 1978-нши йылда, оьзи оьлген йыл, сол айда Гаванада озгарылаяк студентлер эм яслардынъ Савлайдуныялык фестивалинде катнаспага керек эди. Мен ойлайман, ол кайтип сол фестивальге юрек телезуьви мен аьзирленгендир, ол кайтип ярасык кийинетаган эди, онынъ кайдай ыспайы явлыклары бар эди, басына да ийги этип тартатаган эди. Каза. Мен Кадриядынъ йоклыгын эситкенде, бек кыйын болды сога ынанмага эм авыр да болды. Юрегим де бек ашыды. Куьншилер яс, оьнерли ногай шаир кыздынъ уьстинликлерин коьтере алмадылар. Олар кайтип ер юзинде яшайдылар экен? Мен ойлайман, Алла-Таалла сол аьдемлердинъ, Кадриядынъ яслыгы, толмаган мырадлары, ярасыклыгы эм оьнери уьшин, эткен кыянатлыкларын алдыларына аькелгендир. Н.Суюнова язганлай: «Ажал толысынша шаирди бизден йыракка алып кетпейди, онынъ аты данъкланып, аркадан-аркаларга калады». Ол бизден кетпеген, ол – бизим янымызда, ол – халкы ман. Биз Кадриядынъ кетуьви мен коьп затты йойдык. Онынъ замансыз яшавдан кетуьви бизим юреклерде бир уьнсиз бослыкты калдырды. Меним коьз алдымда аьлиге дейим де онынъ йылув берген куьлкиси турады. Оны мутып болмайсынъ, Кадрияды эске алув эм кайгылы, эм ярык болады. Мен биринши кере онынъ мага язган хатларын баспага беремен. Хатлар аз, ама соларда – Кадрия… Аявлы меним Шахидатым! «Меннен кагыт алмай, янынъ ян болмай турган болса ярайды. Мен бу куьнлерде бек аьруьвмен. Сага кагытты Москвадан язарман деп ойлаган эдим, тек шыдамады меним юрегим, эм, буьгуьн Союзда баьри де Москвага С.Стальскийдинъ юзйыллыгына барувды маслагатласып турганда, мен сага кагыт язаман. Мен, сынавларды оьтип, биринши курска туьстим. Бу йылдан сонъ уьшинши курска коьширмеге соьз бередилер. (Сол заманда Кадрия Цадаса атындагы Дагестан Республикасынынъ филологиялык факультетининъ экинши курсын окып битирген эди. Ш.К.). Мине баьри зат та сонда (Москвада) болар, коьрермиз. Кырк кийик айдынъ биринши куьнинде мен институтка етип болмаспан, С.Стальскийдинъ мерекеси мен байланыслы болып. Шахи, (ол мага соьйтип айтатаган эди) сен нешик? Алла аьзим, сага янъы еттим. Сен мага келмединъ деп оькпелеген болсанъ да ярайды, мен сага бу йыл келмеге соьз бермегенмен. Алла буйыртса, келеген йыл коьрисермиз. Бизикилер баьри де аьруьв. Терекли-Метебке келемиз. Нешик Фазиль Апасович, Келдихан? Салам оларга. Шахи, менде бир ой бар, сизинъ баспанъызда меним язганларымнан 500-700 сыдыралары ман йыйынтыгымды шыгармага ярар ма экен? Сен оьз куллыкларынънынъ арасында, сорап билтагы. Шахи, мага язарсынъ. Ахмат нешик (Ахмат Кубанов – карашай шаири. Черкесскте баспа уьйинде таныскан). Мен ога эм Келдиханга оьз йыйынтыгымда ятлав багысладым, олар карсы болар ма экенлер? Суьемен сени эм дайым йолыгысувды куьтип тураман. Сенинъ коьп кайгылы Кадриянъ. Махачкала шахар. 1969-ншы йылдынъ май айы.»
*** Аявлы, аявлы меним Шахидатым! «Сенинъ хатынъды алдым. Суьйиндим. Эндигиден армаганга бизим хат язысувымыз ерине келди. Сен нешик, бебей нешик? Бир затлар айтама? Меним уьйкен саламым уьй иесине (соьйтип язаман, неге десе онынъ атын билмеймен). Меннен салам Ашим-агага. Мен оны булай билмеймен, ол да мени билмейди. Ога меним саламым кужыр болып коьринсе де ярайды. Ол мага аьруьв-аьруьв караганы уьшин, дурысынша, меним ятлавларыма, савбол айта кой. Ятлавлар, ятлавлар… солар аьли де кишкей, неге де ынанатагандай, баладай, эм мен, солар акында бирев йылы соьйлесе, суьйинемен. Тек хатыннынъ энъ ийги асары баласы болады, ога дайым анасы бек керек. А меним ятлавларыма мен керек тувыл. Сол аьруьв эм кайгыртады. Соларды цитата кебинде келтирип, мине бир шаир кыз, дурысынша, шаир булай деп язган деселер. Тек Аллага шуькир, менде сондай ятлавлар коьп тувыл, мен Дагестаннынъ данъклы язувшысы тувылман (тек Иншалла, сав яшав оьмирим бойынша, соьйтип калмассым!). Шахи, сен билгей эдинъ, кайтип мен сени колынъда бала ман коьргим келетаганын. Мага коьре, аьр бир анада Рафаэльдинъ Мадоннасыннан бир зат бар, сога коьре аьр бир анады онынъ яшавынынъ бир такыйкасын да калдырмай ясамага керек. Баалым меним, кайтип уьйге, сизге кайткым келеди. Сизи мен бирге болмага, куьлмеге, наьсипли болмага. Москва аьруьв, ол оьзи сезбей, аьдемнинъ баслапкысын, шынтылыгын оьлтиреди. Менде бир затларды оьлтирмеге, соьндирмеге бек кыйын, мен тувганлы бери тоьбелескиш, ама Москва мени басады. Мине яздым, айтарсынъ.»
(Ызы болаяк)
