Бу беркитпелерди Ногай шоьллигининъ тоьсинде курувда халкымыздынъ кара терин шубыртып салган кыйыны Кап тавларынынъ бийиклиги мен тенълеседи демеге де болаяк. Соны ашык шайытлайды Кап тавларынынъ узыны ман тизилисип ерлескен коьп ногай авылларынынъ атлары эм ерли топонимлер. Кизляр кала оьзи де Камыс авылы деген ногай авылдынъ туьбиннен оьскен деген хабар бар. Сол авыл аьлиги шагыр заводтынъ тусында орынласкан болган. Былтыр авыл хабаршымыз Алибек Капланов оьмири бойынша Кизляр районынынъ неше муьйислеринде болган Яман-Тенъ (Ново-Крестьяновка) авылынынъ ясуьйкени Байманбет Эсиргеп увылы Нургишиев пен йолыгысып, тоьмендеги соравларга яваплар алган.

 

– Агай, сиз Яман-Тенъ авылынынъ мине деген ясуьйкени. Бу тарапларды яслай аьруьв билесиз. Авылынъыздынъ тарихи мен байланыслы не затлар айтпага боларсыз?
– Дурысында, Яман-Тенъ авылы аьвелде буьгуьнги Бороздиновкадынъ орынында болган. Яман-Тенънинъ яйлагы аьне сол бойлар эди. Болса да ХХ юзйыллыктынъ 30-ншы йылларында буьгуьнги Яман-Тенъ орынласкан ерде Калинин атындагы колхоз курылады. Халк бу колхозга ислемеге шакыртылды. Сол йылларда коьп аьдемлер бу ерге коьшип, юрт курадылар. Авыл алдынгы аты ман аталады. Эски Яман-тенъ авылыннан Менълибай-молладынъ аты эсимде калыпты. Янъы Яман-Тенъге оьзининъ кызы ман Беккуват-аьпенди де коьшип келеди.
– Агай, Терик сувынынъ бойы ман коьп ногай авыллары ерлескен. Кайбир авыллар, оькинишке, шашырап бузылганлар. Сизинъ эсинъизде, буьгуьнгилерди де эсапка алып, кайдай ногай авыллары сакланган экен?
– Кизлярдынъ туьбинде Камыс авылы болган, янында Камыс-оьлик деп оьлиги де болган. Сонъ Орта-Тоьбе (аьлиги Дубовская) авылы, аьли атап озган Яман-Тенъ (аьлиги Бороздиновка), Каргалык (аьлиги Каргинская), Моллали авыллары. Мунда 1936-1959-ншы йылларда 150 казан уьй болган, Муслим-молла деп ясуьйкени де болган. Сонъ Монъгул, онынъ алдында Арба-Коьл, Капай-куьтир, Сангиси, Боранбай, Зарманбет авыллары. 
– Аьдем оьмирин онйыллык кесеклерге боьлистиргенде, сиз аьли тогызыншы кесектинъ капысын ашып турсыз. Бу, элбетте, узак эм хайырлы оьмир. Оьзинъиздинъ коьп оьзгерислерге толган яшавынъыз акында не хабар айтарсыз?
 – Мен Бороздиновка (алдынгысы Яман-Тенъ) авылында 1934-нши йылда тувганман. Мунда атамнынъ иниси Рамазан 7 классты окып битиреди. Мен оьзим Моллали авылында 6 классты кутарганман. Мундагы мектеб Уьйкен Задоевка мектеби деп аталатаган эди. Сол мектебте Кишкей Задоевка, Бредихин, Гренкин, Моллали, Янъы Гладовка авылларыннан балалар келип окыйтаган эдилер. 

1941-нши йылда атам Кызыл Аьскер сырасына шакыртылды. 1942-нши йылда анам да дуныядан тайды. Биз эки кеде эм бир кыз болып уьйкен атамыз Язлыбай-молладынъ колында калдык. 1939-1940-ншы йылларда биз 9 бала болып Кизляр калада моллалыкка окыдык. Ясыртыннан. Дин дерислерин уьйкен атамыз Язлыбай-молла юритетаган эди. Кураннынъ аятларын араб тилинде уьйренетаган эдик. 1953-нши йыл мен буьгуьнги Яман-Тенъ (Ново-Крестьяновка) авылына келдим. Мунда мени оьзине анамнынъ аьптеси йыйып алды. Туьрли ерлерде: МТФ-да, баслангыш комсомол ячейкасынынъ секретари, маданият уьйдинъ етекшиси болып та иследим. Отыз йыллык ис оьмирим шофер кесписи мен оьтти.

– Мусылман халклардынъ басы ногай халкы деп эситкеним бар. Бу акыйкат, эш те, карап турып тувмаган болар. Экиншилей, эл ишинде де айтылады, дин йорыклары толтырылганда, баска миллетли моллалардынъ арасында алды орын ногай моллаларга бериледи деп. Бу затты баска миллетлердинъ эсли аьдемлери де йоьплейдилер. Сиз калай ойлайсыз?

– Дин дерислеринде уьйкен атам Язлыбай-молла (1870-нши йыл тувган) Куран китаби, пайхамбарлар акында коьп хабарлайтаган эди. Куран китабимиз басында ювытларга (еврейлерге) туьседи дегени кулагымда калыпты. Куран ал деп ювыт миллетли Моисейге (бизимше Муса-пайхамбар(Алла ога тынышлык берсин)) тапшырылады. Тек ювытлар Куранды ушатпайдылар. Моисейге де кувгын саладылар. Моисей ногайлардынъ бурынгы ырувларына кашып келеди. Соьйтип Куран ногайларга 610-ншы йыл туьседи. Ногайлар Куранды кабыл этип аладылар.Христиан халклардынъ да дин китаби бар, ол Ынжыл (Библия) китаби деп аталады. Ювытлардынъ да дин китаби бар, ол Таьврет (Тора) деп аталады. Куран ногайлар ман аьр яктан да тар байланыс туткан баска халкларга да (оьзбеклерге, кыргызларга, туьркменлерге, таджиклерге эм с.б.) яйылады. Биринши межигитлер ашылады, Ораза, Ораза байрамы, Оразада битир йосыгы токтастырылады. Бес халк болып ногайлар, оьзбеклер, кыргызлар, туьркменлер, таджиклер – Багдадта Мухаммад-пайхамбарга (Алла оны Оьзи саламласын эм разыласын) багыслап, бес айдынъ ишинде межигит курадылар, янында медресе де салынады.

Йогарыда айтылганлай, ювытлар мусылманлыкты алмайдылар. Араблар да басында мусылманлыкка кайтпага суьймейдилер. Сонынъ уьшин де Кудай Куранды араб тилинде еткереди.

– Буьгуьнлерде мусылманлардынъ киели ерлери араб тарапларында орынласкан. Йылдан-йылга аьжиликке баратаганлардынъ саны арта береди. Элбетте, бу Кудайга ярайтаган ис, сиз кайтип ойлайсыз?

– Арабларга Куран 622-нши йылда етеди. Ислам динине олар ногайлардан сонъ 635-нши йыл, Мухаммад-пайхамбар (Алла оны Оьзи саламласын эм разыласын) дуныядан 633-нши йылда тайган сонъ коьшедилер. Ногайдынъ куватлы шакларында коьп мадарлы инсанлары, сонынъ ишинде мырзалар, ханбийкелер де аьжиликке барувды борыш деп билгенлер. Оннан таза ниетлери мен кайтканлар.

– Ызгы йылларда халкымыз дуваларын озгарувда уьйкен арасува болады. Муьскин болганларга аьне дувасын, мине дувасын этпеске болады деп халкымызга оравлыклар салынгандай коьринеди. Аваз коьтеруьв деген аьдетти де эршидей коьрип басладылар. Бу затлардан тура сизинъ ойынъыз кайдай?

– Бурыннан алып, ногай халкында топырак болган аьдемнинъ кумкабарыннан баскалай бес муьшесин толтырув борыш деп саналып келеятыр. Ол бес муьше – етиси (камырда сорав алынатаган куьни), кыркы (асы камыр азабын енъиллетсин деп этиледи: Куран ясы намаздан сонъ кырк куьн окылады, 100 кере Астопыралла деп айтылып, деспи айландырылады), 52 кешеси (эт суьектен айырылатаган кешеси), юзи (бу асы дуныядан кеткен аьдемнинъ яшавдагы кыйыны уьшин деп этилинеди), акыр асы деп йылы озгарылады. Бу дувалары сыйлы пайхамбарымыздынъ (Алла оны Оьзи саламласын эм разыласын) оьсиети мен бир авыз соьзсиз уйгынланмага керек. Аваз дегенинъ де пайхамбарымыздан (Алла оны Оьзи саламласын эм разыласын) калган аьдет. Мине деген ювыкларына азбарга киргенде аваз коьтерип кирмеге ярайды.

– Буьгуьнлерде эр аьдемлер хатынларга аьлхам беруьвди койып баслаятырлар. Туьрли сылтавлар тавып, кыскаяклыларга аьлхам беруьвди аьдет деп санамай, бир тоьмен дережели истей коьре усайды. Сол зат дурыспа экен?

– Бу, элбетте, терис ис. Топырак болган аьдемнинъ мине деген ювык кыскаяклылары бар, олар йылав этип олтырадылар. Оларга кирип, аьлхам беруьв тийисли. Аьлхам хатынга оьрмет, сый кебинде этилип бериледи. (Бизим ойымызга коьре, халкымызда бурыннан алып анады, кыскаяклыды айырым сыйлаганлар, ногайда «Кыз хатери – ак хатер» деген айтув да бар. Оннан да аьвелде, мынълаган йыллар артта алдынгы ата-бабаларымызда матриархат яшав кеби, амазонка (аьскерши) хатынлар болганы да белгили. – Редакция.)  

– Аьлиги куьнимизди алып караганда, халкымызды, оьсип турган оьспирлерди не зат куьтеди экен? Боьтен де аьлиги кемшиликлеримизди коьрип турганда, олай дегенимиз алыста тувып-оьскен балаларымыз ана тилинде соьйлеялмайды, авылларымызда яслардынъ, яс аьеллердинъ саны сезимли азаяды. Сондай оьткир маьселелер акында сизинъ ойынъыз калай?

– Бу соравлар йылдан-йылга оьткирленип баратаган соравлар. Балаларымызга ата-бабаларымыздынъ ийги аьдетлерин йойытпай калдырув бизге борыш. Оьзимизге бир тилде болув керек.