Тил аркасы ман халк яшайды. Тилди саклар уьшин коьп мырсатлар бар: мектебте тилди саклав ниет пен коьп шаралар оьткеруьв, мысалы, китапханада китаплер мен танысув, туьрли язувшылардынъ хабарларын, ятлавларын ортага салып ойласув. Кызыклы йолыгыслар, поэзия куьнин уйгынламага, «Шоьл тавысы» республикалык газетамыздынъ бетлериннен туьрли янъылыклар окымага болады.
Магомет Янмурза увылы Кожаевтинъ «Бал татыган аьсерде» деген повести газета бетлеринде баспаланып туры. Бу шыгарма окымага бек кызыклы деп билемиз.
Кадриядынъ йыр альбомы бар таныспага суьйгенлерге. Тагир Акманбетов – бизим ердесимиз, халк авызлама яратувшылыгын йыювшы, ол ногай бозлавларын, эртегилерин, юмакларын, сарынларын бир неше китаплер этип шыгарган. Янъыларда «Ногайша-орысша соьзлик» те шыкты.
Тек туьнегуьнлерде бизге конакка патшалык фольклор-этнографиялык «Айланай» ансамбли келди. Оны коьп юрип, куьш салып белгили суьвретшимиз Сраждин Батыров туьзген.
Расул Гамзатовтынъ: «Эгер танъла меним тилим йок болса, мен аьзирмен буьгуьн ок та оьлмеге», – деген соьзлерин эсимизге алайык. Бу соьзлердинъ маьнесин терен анълап, тилимизди йойытпайык, оны уьйренейик. Ногай тили – коьп туьрк тиллерининъ бириси, оны билсенъиз, баска туьрк тилли халклардынъ арасына бара калсанъыз да уят болмаяк.
Аьр бир бала мектебте болсын, уьйинде болсын ийги коьрим алмага тарык. Балаларымыз ногай тилди уьйренмей калса, биз ата-аналар олардынъ келеектеги яшавын, баска халклар ман катнасувын ойламаганга эсап боламыз. Менимше, кайсы бир тилди де билуьв – ол байлык. Айтпага, орыс тилди уьйренуьвимиз, билуьвимиз бен биз баска миллетлер мен катнасамыз. Орыс тилинде белгили классиклер А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Л.Н.Толстой эм баскалар соьйлегенлер эм язганлар. Тек биз оьзимиздинъ ана тилимизге орыс тилди косып соьйлевимиз дурыс тувыл деп ойлайман. Аьелдинъ бас борышы – ол тилди саклав. Биз кырда болсак та, уьйде болсак та, орысша соьйлевимиз – ол уят зат, оны биз селекелемеге керекпиз.
Ногайдынъ яшав аьлин билуьв – ол аьдетлерди тутув. Аьдет тутув деген ол ясуьйкенди сыйлав, оьнерли, билимли ногай йырлавшыларды, шаирлерди, суьвретшилерди, халктынъ такпакларын, айтувларын билуьв. Баьри аьдетлерди, такпакларды кишкей балаларга таза ногай тили мен соьйлеп, телефонды коьп заманга кулланмага ярамайды деп анълатув.
Кара-Сув авылдан ногай кыскаяклы Краснодарда ыспайы кийим тигуьвши, бурынгы кийимди янъыртув бойынша конкурста катнаскан, соннан ол Францияга да шакыртылган, ога «Ийги дизайнер» деген ат берилген. Бу талаплы кызымызды яклап, ога тавысларымызды бердик. Казахстанда бир ногай кыз, «Айдынъ ийги флористи» деген ярыста катнасып, биринши орынды алды. Ол баска куьндеслериннен 500 тавыска алдыга шыкты. Сонынъ уьшин ногайларына разылыгын билдирди.
Соьзимнинъ тамамында, бириншилей, ногай тилди сакламага ымтылув, туьрли социаллык тармакларында бу маьселеди кенъ ойласув, тилди уста билетаганлар ман байланыс тутув керек деп ойлайман. Куьпте туьрли шет эллерден де шебер тилли билимли ногайлар катнасадылар.
Янъыларда Ногай районында Кадриядынъ 70 йыллыгына багысланган шаралар уйгынлы оьттилер. Кадриядынъ яшав йолын, онынъ суьйип шыгарган ятлавларын уьйренмеге керекпиз. Яшавга терен ойы ман ымтылган Кадрия баьримизге де яркын коьрим. Онынъ язган «Халкыма» деген ятлавын алып карайык:
Халкым, сенинъ шыктай таза тавысынъ,
Кирген меним тамырыма, каныма.
Йырым сенинъ коьнъилинъди йылытса,
Муннан уьйкен наьсип йок ты яныма.
Бу сыдыралар баьринъизге де таныс. Сол соьзлер, менимше, бурынгыдан калган соьзлер. Бу соьзлерди мутпайык. Тилимиз наьсип ашкышы болсын. Халкымыздынъ басшысы болсын ана тилимиз.
М.Койлакаева,
Батыр-Мурза авылы.
