Бу макалада соьз тек согыстынъ, соннан кайтпаган яс аьскершидинъ, онынъ уьшин кан ютып кайгырган ата-анасы, ювыклары акында да тувыл. Соьз буьгуьн сол давдынъ Азрайылдай колы сермеп алган яс суьйимлик акында. Соны баслаятып, сондай исси эм алал сезимнинъ алдында бас иймеге суьемен.

…1939-ншы йыл караша (ноябрь) айында Караногай районынынъ Куьнбатар авылынынъ ол йыллардагы сайлам йигитлерининъ бириси Каирбек Караев конъысы Степной районынынъ Ыргаклы авылында болган бир тойга келеди. Тойда ол 16 ясындагы авыл кызы Оразапай Отегеновады коьреди. Коьреди эм бир коьристен ок кызалак яс йигиттинъ юрегин ылав аттай дуьбирдетип тептиреди. Юрегинде сол саьат ок тувган суьйимлиги соьйтип те тасыган болартагы, Каирбек яс кызалакты тойдан, тап эртегидеги баьтир кимик, ат уьстине салып акашады. Мен билмеймен, Оразапай авылдынъ сондай да ыспайы кызы болган ма, тувыл ма, ама бурынгы аталарымыздынъ: «Коьзел коьзел тувыл ды, коьнъилге туьскен коьзел ди» деген акыллы соьзлери калган. Олай дегени, кыздынъ ыспайлыгы ыспайылыкта да тувыл, а ястынъ юрегине туьсуьвинде. Оьзининъ кайдай да бир аьруьв нышаны, белкиси, айткан соьзи, куьлген куьлкиси яде тазалык пан янган яс коьзлери мен болар, Оразапай Каирбектинъ юрегине туьсип калган экен. Ол сол куьнлерде 15 ясыннан алып Ыргаклы авылда курылган колхозда ислейтаган эди.

Каирбек кызды тувган авылына алып келеди. Кыз да не этсин, ата-анасы да разы болган сонъ, Каирбекке эрге шыгып яшап калады. Яс аьелдинъ наьсиби язлыкта булытлардан тазаланган коьктей болып ашылып баслаган эди. Соьйтип те олар уьй болып, узак оьмир суьрип, балаларын оьстирип, суьйимлигининъ нурын тоьгерекке мол шашкан да болаяк эдилер. 

Анъсыздан басланган Уллы Аталык согысы яс аьелдинъ, сондай миллионлаган совет аьдемлерининъ Алла алдында тынышлы ой-ниетлерин шорт сындырды. Хабарымды бу макаламнынъ маьнесине бек келисетаган ногай шаири Гамзат Аджигельдиевтинъ «Урланган суьюв» деген поэмасыннан уьзиклер мен бирге бардырмага суьемен:

…Кырк биринши

От юруьвши

Согыс йылда бу болган,

Коьп суьювге,

Ян суьювге

Ол йылларда ой толган.

Суьйген яслар,

Болып таслар,

От арада калганлар.

Эстеликке,

Оьктемликке 

Суьювлерин салганлар. 

Язган хатын,

Аманатын

Куьллелер мен язганлар.

Юрек этип,

Суьюв этип

Баьтирликке созганлар, –

деген шаир оьзининъ поэмасында Каирбектей яс йигитлерди оьрметлеп. 1941-нши йыл согыс басланган сонъ, коьп узакламай, Каирбекке баска район кеделери мен бирге давга бармага повестка бередилер. Ол заман повесткады буьгуьн берип, эртенъгиси куьн ок армияга аькететаган да болганлар. Сол куьнлерде онынъ яс хатынын колхоздынъ правлениеси баска колхозшылар ман бирге татавыл казбага йиберген эди, ол авылда болмаган. Соны ман суьйгени мен аманласпага да эп таппай, Каирбек эртенъгиси куьн ок фронтка кеткен. 1941-нши йылдынъ язында коьп санлы немец-фашист аьскерлери бизим куьнбатар япсарларды оьтип шыккан эдилер. Биз яктан фронтта бек авыр аьллер туьзиледи. Каты урыслар юритип, Каирбек сырасында болган аьскер боьлиги Белоруссия еринде курсавга туьседи. Сондай куьнлердинъ бирисинде ол уьйинде калган яс аьлейине согыстагы кыска танапыс аьсеринде хат язып йибереди. Сол онынъ уьйине язып йиберген энъ ызгы хаты эди. Оннан сонъ Каирбектен бир хабар-тебер де келмеген… 

Сонъгы ойы: Эли эди эсинде.

Сонъгы кере оьз халкына карады.

Сонъгы соьзи: яшав эди сесинде.

Сонъгы кере ногай кызды сорады.

Сонъгы кере курып калган эрнинде

Ногай кыздынъ аты аста коьринди.

(Г.Аджигельдиев «Урланган суьюв»). 

Давдан кайтпай калган аьскерши акында бизим билдируьвлеримиз бек аз: Каирбек 1922-нши йылда Куьнбатар авылында тувган, аьелинде ол ялгыз кеде болып оьскен. Онынъ ата бир ага-инилери де болганлар. 

Каирбек Караевтинъ йогарыда белгиленген хатын Оразапай-абай бизим куьнлерге дейим аявлап саклаган экен. Ол оьзи аьли де бар!.. Ыргаклы авылында ялгыз кедесининъ келини мен бирге яшайды. Былтыр ол оьз яшав оьмирининъ 95 йылын да аман-эсен оьтти. Онынъ акында мен билмеске де болаяк эдим, эгер Куьнбатар авыл ветеранлар Советининъ председатели Сраждин Межитов болмаган болса. Сраждин Залимхан увылы бу эстеликли йолыгысты да уйгынлап оьткергени уьшин ога редакция атыннан уьйкен разылыгымды билдиремен. Биз С.Межитов пан былтыр бу анайдынъ уьйине Терекли-Мектеб авыл яшавшысы Мурзахан Сеитовтынъ автомашинасы ман бардык. Сонда ол мага бу хабарымнынъ оьзеги болатаган ога муннан 78 йыл артта онынъ эри Каирбек Караев фронттан язып йиберген хатты да берди. Хат заман бойында куьнъиртленсе де, бек аьруьв сакланыпты. Ол химический карандаш пан, ол заманга коьре билимли кепте ногай тилинде язылган. Эндиги мен сонынъ иштелиги мен окувшыларымызды да таныстыраман:

«Салам хат!

Коьптен коьп аьсирет эм оьрметли эм сагынышлы эм ялынлы саламлар болсын меним аьзиз сагынган ашыгым Караева Оразапайга. Мен, ашыгынъ Караев Каирбектен саламнан сонъ, мырадым сенинъ, каракоьздинъ, амашлыгын билер уьшин аманат саламымды язаман. Аьзиз ашыгым, сен меним аьлим акында сорай болсанъ, мен бек яхшыман, тек сени бир коьрмеге эм бир соьйлемеге заьр болувым бираз ялкувлык келтиреди. 

Аьзиз ашыгым Оразапай, сенинъ язган хатынъды алып, окып бек шат болдым, сени коьргендей болдым, сени мен соьйлегендей болдым. Ашыгым, коьп савбол, тез-тез хатлар келеди сеннен мага. Тек мага Рав балдызым оькпелепти, неге оькпелейди десенъ, сага карточкамды йиберип, ога карточка йибермегеним уьшин. Ол ис тувыл, ога карточкамды йиберермен, тек бизге карточкага туьспеге заман йок. Биз турган ерде кала йок. Оннан сонъ ашыгым сен язасынъ, кешеде сен эсиме туьскен заманда уйкым келмейди деп. Ама ол ис тувыл, бираз куьнге бизди Алла коьндирер. Оннан сонъ сиз каналда турганда (татавыл казганда – редакция) Низав экевинъиз бир туьс коьрипсиз. Сол туьс рас келипти, мен сени коьреалмай кеттим ше. Коьреек болып каналга барган эдим, сизди табалмадым. Тек, ашыгым, сен онынъ уьшин бир авара болма. Оннан сонъ сен Низав ман кыймас болыпсынъ, хайырлы болсын, ол бек аьруьв. Кыймасынъа салам язарман.

Сарын: 

Тут терек, тут терек,

Тутынъ сайырлы болсын.

Кыймас тутты деп эситтим,

Кыймасынъ хайырлы болсын».

Эндиги биз дав йолларыннан кайтпай, сонда йигитлерше ян берген авылдасымыз Каирбек Караевтинъ хатыны Оразапайдынъ бактысы сонъында калай туьзилгенин билдирейик. Сол 1941-нши йылдынъ ызында карагыс айында ол тувган Ыргаклы авылына кайтып келеди. 1942-нши эм оннан сонъгы авыр согыс йылларында Моздокта ислеген. Сонъында тагы да авылына кайтады эм мунда 1956-ншы йылдан алып колхозда сыйыр савувшы болып куллык этеди. Соьйтип, ол 1979-ншы йылга дейим ислеп, тийисли тыншаювына шыгады. Мунда ол экинши кере эрге шыгады, оннан ялгыз бир увыл тапкан. Оны асырап оьстиреди. Оразапай-аьптейдинъ тайпасында бир белги бар: олардынъ йынысындагы эр кисилер 53 ясыннан артык яшамайдылар. Атасы да, эри де, ялгыз бир увылы да 53 ясына етип-етпей топырак болганлар. Аьлиги заманда Оразапай увылынынъ келини Сагидат эм уныклары ман бирге яшайды. Буьгуьнлерде кыз уныгынынъ 5, кеде уныгынынъ 3 балалары да бар.Кайынанасынынъ орынында аьли келини савувшы болып куллык этеди. 

Оьз заманында Оразапай-аьптей ерли колхозда, сонъ совхозда айтылган алдышы савувшы болган. Ол дав заманында белсенли ислегени уьшин 1945-нши йылдынъ 6-ншы июниндеги СССР Оьр Советининъ Президиумынынъ Указы ман «1941-1945-нши йылларда Уллы Аталык согысында кайратлы куллыгы уьшин» деген медаль мен,1971-нши йылда «Коммунист исининъ ударниги», «Ис ветераны» медали эм Уллы Енъуьвдинъ 50, 60, 65, 70 йыллыклары ман байланыста мерекели медальлер мен савгаланган. Оразапай Эсмухамбет кызы оьз заманында алдынгысы Коясыл район Советине, сонъында Ыргаклы авыл Советине ызлы-ызыннан бир неше кере депутат болып та сайланган. 

Давдынъ кайнаган казаны ювыгында согыскан аьскерши бир неше такыйкаларга сол акыр заманды мутпага шалысып, авылдагы суьйген ярына язган кыска саламында яшавдынъ ярык ой-ниетлери кустай оьрге коьтериледилер. Ногай ерининъ эркин даласында оьскен йигит яшавды куьшли суьеди, согыстынъ капы авызында туьскен ялгыз бир суьврет карточкасын да уьйдеги ашык ярына йибереди. Баска ювыклары оькпелеегине де карамастан. Сол затта яс йигиттинъ кызганышлыгы тувыл, ама уьйкен, тек аьдемге келисли суьйимлигининъ алавы сезиледи. Хатты кайта-кайта окыйман эм яшав куьезин толы кебинде коьрмей, оьзиннен бир аьвлетин калдырмай, Тувган Элин явдан эр кимик коршалап ян берген аьскерши уьшин юректи кайгы бийлейди.Тек сол оьлим де босына тувыл эди, сол бир оьлим де бизге бир такыйкага болса да, Енъуьвди ювыклатты, ер юзинде яшавдынъ ярыклыгын беркитти. Бу ерде Г.Аджигельдиевтинъ оьлимсиз сыдыралары оьз-оьзлериннен эске туьседилер:

Ажал йылда ол суьйимлик урланды,

Ол урланды сизге, яслар, келмеге.

Ол урланды, яшамага урланды,

Урланмаган энди булай оьлмеге…

Исси эм уьйкен суьйимликтинъ ялгыз бир аян шайыты – йигит ногай аьскершидинъ дав даласыннан уьйине йиберген хаты ийги аьлде сакланган. Соны Оразапай-абай уьйиндеги баьри аьел реликвияларыннан да бек аявлап 77 йыл узагында саклап келген! Оьз юрегинде де согыстан кайтпаган ашык ярына бир ушкын сезими болмаса, ол соны соьйтип саклар эди ме? Ах, сени согыс!.. Эгер сен айырмаган болсанъ, буьгуьнлерде суьйген эки юрек коьпте бирге косылып, яшавдынъ ярык тойын суьрген болмас па эдилер. Болса да авылдасымыз Каирбек Караевтинъ сондай алал суьйимлиги босына болмаган. Оннан сакланып калган фронт хаты сол суьйимликти бизге дейим еткерди. Эндигиси сол хат музейде сакланып, бизден сонъгы коьп несиллерге де яшав уьшин, суьйим уьшин, Тувган Элимиз уьшин йигитликтинъ энъ таза, энъ эдаплы, энъ тувра уьлгиси болар деп сенемен.

М-А.Ханов. 

Суьвретте: К.Караев ян косагы О.Отегенова ман (1940-ншы йылдынъ суьврети).