Кызарув ата-анасына коьмекши эди. Олар сав куьн колхозда куллыкта болатаган эдилер, уьйкен кызы балаларга эм уьйкен болмаган хозяйствога карав беретаган эди. Юн ийиреди, шорап согады, бир затлар тигеди.

Вагидат баьриннен де кишкей болса да, Сраждинге бас-коьз болатаган эди.Олардынъ аьзиз аданасын эситпеслер, оьпкелетерлер, хатерине тиерлер деп яны авырыйтаган эди, неге десе ол – Сраждин! Сраждин уьшин Вагидаттынъ яны сав яшавы бойынша авырып турды. Карындасы кыйналатаган эди онынъ Сраждинининъ талантын сезбейтаганына, онынъ кыйын суьерлигин коьрмейтаганына. Ол кишкей абасы ман бирге аданасына миллет коьйлеклер тикпеге коьмек этетаган эди. Кийим тигетаган эски машинкеде онынъ куьртесин тигеди, оьрнеклер эм ыспайлавлар  салады. Сраждин оьзининъ биринши суьвретин сатканда, сол акшага эстеликли савкат – бриллиант кулакшынлар карындасына алып  берди.  

Сраждин, оьзек те, биринши суьвретининъ акшасына туьрли сырлар, кумашлар алмага, музейлерге бармага болаяк эди, ама суьйикли карындасына сондай савкат этти. Сол кулакшынлар ман Вагидат кыймаслары алдында «Аданасым алган кулакшынлар» деп коьп кере оьктемсиген.Сол кулакшынларды Вагидат аявлы аданасынынъ ога суьйимининъ эм разылыгынынъ ак юректен этилген шынты ыспаты деп санайтаган эди.

Сраждиннинъ тойы калай озаягын, аданасы калай ыспайы куьев болаягын Вагидат коьз алдына аькелетаган эди. Ама келин калай болаягын коьз алдына аькелеалмайды. Кайдай акыллы эм ыспайы болса да, ол Сраждиннен артык бир де  болмаяк. Сраждин де уьйленуьв акында ойланатаган эди.
1984-нши йыл Дагес-танда Каракалпакиядынъ маданиятынынъ эм оьнерининъ куьнлери оьтеди. Сраждин суьвретши дослары ман Нукус каладынъ музейлерининъ экспозицияларын ашпага аьзирлик куллыклар этилип турган Махачкаладагы музейге киреди.

Юка, ыспайы кызалак уьйкен ящиклерден суьвретлерди, статуэткаларды, савытларды шыгарып туры эди. Суьвретши кеделер экспонатларга карай берип, бир-бириси мен соьйлейдилер эм кызларга каравларын таслайдылар. Кайдай да бир сорав бередилер. Соьзден-соьз шыгып, хабарласадылар. Кеделер оьзлерининъ атларын айтадылар эм кыздынъ аты Аклия эм ол археолог экенин биледилер. Ол кайдай миллетли экенин сорайдылар, оьзлериндикин айтадылар. Коьп миллетли Дагестанга сондай соравлар аьдеттегинше болып коьринеди.

Сраждин оьзин ногай деп айтканда, Аклия аьжейип этеди, неге десе ол, билимине коьре, тарихши, бу халк йойылган, коьп санлы баска тюрк халкларынынъ арасына синъип, йойытылган деп ойлайтаган эди. Аклиядынъ атайынынъ аты Хасан-Ногай эди! Муннан эрте заманларда ол казанлылардан Хорезмнинъ шахына савкатка атлар аькеледи эм сол берекетли  якта яшап калады. Йолыгыстынъ аргы ягын Аклиядынъ эскеруьвлериннен билейик.

«…Экспозицияларды коьрсетуьвге аьзирлев куллыклар ызына якынлаган эди эм мен туьркпен, каракалпак, оьзбек  кыскаяклыларынынъ алтын-куьмистен  ясалган ыспайлавлары ман ислеп туры эдим.

Хабарластык, сонъ ол оьзин – ногай суьвретши! – деп айырым белгилеп айтты. Ол мага яныплы кепте коьплеген соравлар берди, тап мага этнографияды, тарихти, оьнерди билуьвге сынавлар оьткергендей этип…

Сраждин коьшпели халклардынъ алтын-куьмис оьнерлерин тенълестиретагандай болып коьринди мага.Мага кызыклы эм яныма якын эди онынъ терен билимли хабарларын тынъламага  эм бизим халклардынъ алтын-куьмис алатларынынъ атлары да келисип келгенине тамаша этуьвин коьрмеге.

Бизим кызлар Фарида, Лариса бир-бирине карап басладылар, заман кетеди. Кызлар шай аьзирледилер эм бизим конакты шакырдылар. Бу ерде биз баьримиз бир косылып ога соравлар берип басладык, мен колыма калем алып, онынъ явапларын язып алдым. Сол кагыт аьли де менде сакланады…

Меним соравларым, коьбисинше, ногай тарихи акында эди. Меним ойларым асты-уьсти мен авдарылды. Атайым Хасан-Ногай, атам айтатаган эдилер: «ногайлар –аьвелги  татарлар, олардынъ акында эскеруьвлер тек  бурынгы  йырларда сакланганлар» деп. Энди ногай халк бар эм яшайтаган болып шыгады! «Ол халк – меним халкым, ол яшайды, тек муннан айлак алыста эм бек аз калган!..» –  деди ол.

Сраждин бизге паспортын коьрсетти, онда,  шынтылай да, миллет деген графада – НОГАЙ  деп язувлы эди.
Ногайлар акында бир зат та билмейтаганым уьшин уялатаганымды эм ногайлар йок болган миллет деп ойлайтаганымды ясырмай айттым…
Заман тез кетти, хабар курып олтырганлардынъ баьрининъ де тамашасы келди ногай яска, биревдинъ де кеткиси келмейди. 

Бизим конагымыз кайтип келди, соьйтип те йойылды, выставкадынъ ашылувында да, сонъгы куьнлерде де биз оны коьрмедик. Биз баьримиз де, музей куллыкшылары, Хасавюрт кала ман, Дагестаннынъ тав районларынынъ эстеликли ерлери мен, йогарыдан аккан сувлар ман, шагыр заводлар ман, калше тигетаган ательелер мен танысатаган туьркимнинъ ишинде болдык. Тав аралардагы туьзликлерде кардай ак ябувлар  ман ябылган, хрусталь савытлар ман безекленген столлар, уьйкен кесек этлер мен сисликлер, оьленде ялынлы биювлер. Шынтылай да, Совет Союзында ийги аьдетлер бар эдилер, аьр бир миллет оьзи мен оьктемсийтаган эм оьзин ийги яктан коьрсетип болатаган эди. Кайсы якка карасанъ да, конаксуьерлик бар эди эм «Халклар ара дослыгы» деген анълав бос соьзлер тувыл эди!

Яс йигитлер конакларды бийимеге шакырадылар. Лента ман ыспайланган таякты кызга берсе, ол бийимеге шакырылган болады. Араларында кеспили биювшилер де, айлак  ыспайлар да бар коьп кызлардынъ ишиннен, йигит бийимеге шакырып, «суьйим таякты» неге де мага берди. Сол таякты мен коьп заман сакладым, кызды бийимеге шакырувдынъ ийги аьдети акында эстелик этип.

Маданият эм оьнер куьнлери ызына якынладылар, танъла сонъгы куьн. Кеште эки республикадынъ да – Дагестаннынъ эм Каракалпакиядынъ маданият министрлерининъ ортакшылык этуьви мен  уьйкен банкет озгарылды. Куьнлердинъ шатлыклы ябылувында баьри де делегациялар, бек коьп аьдемлер катнастылар. 
Анъсыздан Сраждин келип калды. Банкеттинъ алдында бизикилер баьриси де йыйылган эдилер эм оннан бу заманга дейим кайда болганын сорадылар, ол, коьнъили тоьмен болса да, арыганы коьринетаган эди, Ногай районда каракалпак  делегациясынынъ бир туьркимин йолыкканын эм бизди караганын, ама  баскалар келгенин айтты… Шоьлде бийик оьленлердинъ арасыннан атлылар шыкканын эм онынъ ансамблининъ кызлары, аьвелги оьмирлерден шыккандай болып, бурынгы биювлерди бийигенин коьнъили коьтерилип, кызыклы хабарлады. Шынтылай да, биз бек оькиндик сондай ыспай оьзгеристи коьрмегенимизге! Бу баьри де хабарласувларымыздынъ арасында бир затлар айтылынмай калатаганы, катнасувды бардырмага керек экени сезилетаган эди. Ама бизим биюв ансамбльдинъ кеделери куьшли куьндес келгенин коьрип, бизим янымыздан таймай, дагестаншыларга бизим басымызды айландырмага, алдын айтылатаганша, «закадрить» этпеге бермей турдылар. Сол зат аян коьринетаган эди, бир аз бизим куьлкимизди де келтиреди, ама бизге ярайды, неге десе олар биз уьшин яваплы  уьйкен аданасларымыздай болып, бизди, карындаслардай коьрип, коршалайтаган эдилер!!!

Сраждин, мага айланмага бермеегин билип, касымнан асыгыслы озып бараятырып: «Банкетте коьрисермиз!» деди де… йок болып кетти!
Залдынъ баска шетинде онынъ ярык басы коьринеди, янын берип бийийди, баьри де ога карайдылар, оны йибермейдилер. Ол бизге келип болмайды эм, буьгуьн де ол бизим касымызда турмаганына,  оны ман хабарласып болмаганымызга биз бек мунъайдык. Биз залдынъ баска шетинде бийиймиз, тенъиздинъ толкынлары оны коьтергендей яде юткандай, ол бирерлерде коьзимизден таяды, бирерлерде шыгады. Ол да биревди излейтаганы аян коьринетаган эди, ама кеше оьзгерислерге бек толы эди, дослыктынъ, куваныштынъ, яслыктынъ, ыспайлыктынъ  тынысы авады бийлеген эди.

Сол кеше биз оны ман йолыгалмадык. Сол зат бизди бек кайгыртты, бизим кызлар  ога  оьпкеледилер, тек билдирмедилер.         
         (Ызы болаяк).

Елена Уразакаева.
Суьвретте: Сраждин Батыров эм Аклия Шадмуратова.