Буьгуьнлерде казанылган тыншаювында болган ис ветеранларынынъ яшавында да арада кувнаклы эстеликли куьнлери болады. Соьйтип янъыларда Ногай район орталыгы Терекли-Мектеб авыл яшавшысы, иш ислер органынынъ ветераны Оразали Курман увылы Мемековка шатлыклы аьлде Россия иш ислер эм иш аьскерлер ветеранлар совети атыннан Сый грамотасы эм КПРФ Орталык комитетининъ Уллы Октябрь социалист революциясынынъ 100 йыллыгына шыгарылган эстеликли медали тапшырылган. Дурысында, О.Мемеков район иш ислер тармагында 30 йылдан артык заман ислеп, 13 патшалык савгаларын казанган.

Оразали Курман увылы аьлиги замандагы яшавын ямагат куллыгы ман байланыстырган. Ол буьгуьнлерде КПРФ Ногай ерли боьлигининъ секретари, ДР Халк Йыйынынынъ депутаты Мурзадин Авезовтынъ Ямагат приемныйынынъ етекшиси.

М.Юнусов.

Суьвретте: О.Мемеков. 

Ногай районында «Автобус -  законга карсы тасувшы» алдын шалув операция барысында отызга ювык автокоьликлер тергелген. Россия МВД Ногай районы бойынша иш ислер боьлигининъ юрисконсульты С.Аджатаевадынъ билдируьвине коьре, мундай шаралар аьдемлер тасыйтаган коьликлерде авариялар болмасын, йол-юрис йорыклар бузылмасын, автобусларды кулланув бойынша талаплавлар толтырылсын деген ниет пен озгарылады.

Операция барысында ОГИБДД куллыкшыларынынъ катнасувы ман рейд озды, 30 автокоьлик тергелди эм 12 административли протоколлар салынды.

Ногай районы бойынша иш ислер  боьлигининъ ГИБДД етекшиси М.Саитов аьдемлер тасыйтаган коьлик айдавшыларын йол-юрис йорыкларды бузбанъыз деп шакырды. Онынъ айтувына коьре, энъ де яйылган правобузувлар – сынык коьликлерди айдав. Солай ок аянланган правобузувлар ишинде – айдавшылардынъ керекли документлери йок, йол белгилери мен коьрсетилген талаплавларды бузув.

Ногай районы бойынша иш ислер боьлигининъ етекшиси А.Койлубаевтинъ билдируьвине коьре, рейдлер тек аьдемлер яшайтаган ерлерде тувыл, йолларда да оьткериледи.

А.Мусакаева.

Суьвретте: операция барысында.

Ол мага тек ис йолдас болып калмайды

Аьдем иси мен ярасык, ис орын аьдемди ярасыкламайды, аьдем ис орынды ярасыклайды деп те, тагы да коьп мактав соьзлер де косып онынъ акында айтпага болаяк эди. Тек онынъ ис аьрекети баьримиздинъ коьз алдымызда, бизим газетамыздынъ бетлеринде. А шаир кимик онынъ ятлавларына баады адабиат пан каьр шегетаганлар берер.

Аьли меним соьзим тез арада оьзининъ мерекесин белгилейтаган, меним ис йолдасым, тамгамызга коьре – аьптем (биз ногайлар арасында кенъ белгили- кыпшак ырувдан), яшав бойынша яныма ювык аьдемлеримнинъ бириси – Гульфира Абудин кызы Бекмуратова акында. Мен йогарыда белгилеп озганлай, онынъ акында ол кайдай шаир, журналист экенин айтпага ниетим йок. Мен ол кайдай аьдем экени акында айтпага суьемен. Дурысынша айтканда, мен оны кайтип коьремен эм бизим катнаслыгымыз акында.

Аьр бир тири аьдемде аьруьв де, яман да касиетлер болмай болмайды. Аьдем кайтип шалысса да, баьрине де ярап та, ярамай да болмайды.  Гульфира да – сондай тири яны ман, оьзине келисли байыр касиетлери мен аьдем.

Онынъ да мактавга тийисли, тийиссиз касиетлери де бар.

Гульфира мага оьзининъ аз сырларын айтпаган.

– Мен яшавым бойынша акмаклык йиберген ерлерим де болган, – деген соьзлери меним эсимде, тек ол намартлык эткен, этеек аьдемлер саныннан бир де болмаган эм мен оны танып, болмаяк.

Гульфирадынъ ийги касиетлерининъ бириси – кыйынлыкка йолыккан аьдемге юрек сызлавы ман каравы эм коллыннан келген коьмегин этуьви. Ога бир сорав ман, тилек пен янаскан аьдемнинъ бир де йигери йыгылмаягы акында да йигерлик пен айтпага боламан. Ол карамас ога тилейтаган аьдемнинъ ясы уьйкенлигине де, кишкейлигине де. Гульфирага баьри де уьйкен аьриптен аьдем. Бу ерде эсиме бир неше йыллар артта казага йолыккан онлаган яслардынъ яшавлары (йол-юрис катесинде) курманлык болганы туьсип кетти. Сол куьн оьзининъ аьлеметлиги мен де эсте калган. Аьлеметлиги сол эди, увылларын, кызларын, ювык аьдемлерин йойганлар ман бирге сыгылысып, куьн де йылагандай сезиледи. Эртенги танънан алып, токтавсыз ямгыр да явады. Гульфира да баьри таныган аьдемлер мен бирге, бизим аьдетимизге коьре, дуа берип келип, конъилсиз олтырды. Сол куьн мен бирге онынъ да сав куьн узагында салпырап олтырганы коьз алдымда. Мен сол коьплерге кайгылы куьнди неге эсиме алдым? Аьр бир аьдемде де кайгылы да, куванышка толы куьнлер де боладылар. Тек аьр бир, оьзине ювык болмаган, аьдемнинъ авырувын, кайгысын оьзинъдикиндей этип, юрегинънен оьткеруьв, кайсы аьдемге де келисли тувыл, меним ойыма коьре, юреги болган, таза яны болган аьдем болмаса. Сол куьн мен байланыслы онынъ ятлавы да бар.

– Тас ярылып, танъ атпастай куьн тувып,

Кайгылардан ынъкылдайды данъылым, – деп баслайды ол сол ятлавын.

Мен оьзим де Гульфира ман кайгымды да, куванышлы куьнлеримди де боьлмеге суьемен. Ол мага терислигимди де коьрсетип айтып болады (сол зат бизим аьр биримизде бар), ийги маслагатын да керек ерде береди. Ис аьрекетиме коьре де неше де онынъ коьмеги мага тийген. Меним балаларым да Гульфирага бир тартынмай, Купу-абай деп, оьз тилеклерин айтпага да болады. Бу ерде эсиме кишкей кызымнынъ айтканы: «Купу-абай, Купу-абай, калай коьп айтып турасыз, Амина (ол меним экинши кызым) онынъ баласы ма?» – деп айтып йибергени туьседи. Ол балаларды бек куьшли суьеди, балалар да оны суьедилер. Орамынынъ балаларына да ол эм эней эм, тетей.

Гульфира Абудин кызы Бекмуратова акында коьп ийги соьзлер айтып, онынъ аьруьв касиетлерин келтирип, мысаллар да келтирмеге болады. Тек аьр бир оны ман катнаскан аьдем онынъ акында ийги соьзин айтпай да болмайды.

Меним ога буьгуьнги йоравларымнынъ энъ бириншиси – сен алдыда да буьгуьнги бар аьдемшилигинъди йоймасанъ, босына яшадым деп айтып болмаяксынъ. Элбетте, ийги ярык яшавды, узак наьсипли оьмирди, мен сага, яныма ювык аьдемлеримнинъ бириси – Гульфира, сагынмай болмайман.

Г.Сагиндикова,

РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.

Суьвретте: Г.Бекмуратова.

Окытувшылар уьшин

Буьгуьнлерде ФГОС-ы (Федераллык оькиметлик билимлендируьв стандарты) окувшыларга билим алмага бирдей амалларды, олардынъ аьр бирине йогары етимислерди таппага эм онынъ негизинде окытувды аьр бир окувшыдынъ билимине коьре озгармага амал береди. Бу эсапты шешуьвде ана тилдинъ маьнеси уьйкен. Окытувшыдынъ ярдамы ман балалар ана тилинде тувра соьйлеп, окыганларын анълап эм дурыс язып уьйренмеге, аьр бир деристе соьз байлыкларын оьстирмеге, оьз тиллерининъ авызлама эм язба амалларынынъ баскалыкларын билмеге кереклер. Бу талапларды толтырар уьшин, окувшылардынъ ясларына эм билимлерине каратылган китаплер баспаланадылар. Бу заманда КЧР-дынъ билимлендируьв эм илми министерствосы мектеблер уьшин окув китаплерди баспадан шыгарувга керекли эс береди. 2010-ншы йылдан баслап, аьр бир миллет – ногай, карашай, шеркеш, абаза тиллеринде – туьзетилип, янъыртылып, толтырылып китаплер, «Методикалык кулланмалар» («Тувган тилден дерислер») баспаланадылар. Мысалы: аьр бир класста балаларды дурыс окувга эм язувга уьйретуьв амаллары тербиялав ислери мен тар байланыста барадылар. 1-нши класс уьшин туьзилген «Элиппе» Адыгей Республикасынынъ бас каласы Майкопта 2014-нши йылда дуныя коьрген. Онынъ авторлары: педагогикалык илмилерининъ кандидаты, халк билимлендируьвининъ отличниги, КЧРИПКРО-нынъ карашай-балкар эм ногай тиллер эм адабиатлар кафедрасынынъ доценти С.Аюбова, РФ йогары кеспилик билимлендируьвининъ сыйлы куллыкшысы КЧРГП колледжининъ окытувшысы Мая Сефербиевна Кубанова. Элиппеге «Методикалык кулланмады» С.Аюбова язган. Ол Майкоптынъ ООО «Полиграф – ЮГ» деген китап баспасында 2016-ншы йылда шыккан. Автор методикалык кулланмадынъ басында окытувшыга каратылган «Кирис соьзин» орынластырган. Мунда ол кулланмадынъ окытувшы уьшин уьйкен маьнеси бар экенин айтады. Китап С.Аюбовадынъ эм М.Кубановадынъ ногай тилинде шыккан «Элиппесине» эм «Язув уьлгилери» бирге комплексли кулланувга каратылган. Шыгармадынъ энъ де маьнели борышы – ол биринши класска келген балаларды анълавлы окып, дурыс язып уьйретуьв, окувшылардынъ соьйлев эм язув сулыпларын оьстируьв, соьзлик байлыкларын теренлетуьв эм окувга кызыксынувды тувдырув болады. Окувшыларды окытып эм яздырып уьйретуьв ислер мен бирге тар байланыста каныгыслы тербиялав куллыклары да бирге барадылар. Биринши куьнлерден баслап, оларда аьдемшилик, эдаплык касиетлер де тербияланадылар. Окув йылынынъ бойында озгарылаяк аьр бир дерис балалардынъ тек окув эм язув сулыпларын оьстирип калмай, олардынъ тоьгерегиндеги яшав акында билимлерин теренлетпеге, арттырмага, куллыкты суьюв сезимлерин тувдырмага каратылган. «Элиппединъ» эм «Язув уьлгилерининъ» аьр бир бетиндеги кызыклы затлар (материаллар) йогарда коьрсетилген мыратларды толтырмага амал бередилер. Олардынъ темалары булар: «Тувган Эл», «Мектеб», «Кала», «Йыл шаклары», «Айванлар дуныясы»…  Окувшылардынъ соьйлев тиллерин байытар уьшин юмаклар, айтувлар эм такпаклар, янъылтпалар, санамавлар берилгенлер. 2-нши класс уьшин «Тувган тил» 2014 йылда Черкессктинъ китап баспасында шыккан, авторлары: С.Кукаева, филология илмилерининъ кандидаты, доцент, КЧИГИ-динъ бас илми куллыкшысы эм Д.К.Джанбидаева.

Китапке «Методикалык» кулланмады Сафият Алиевна Кукаева язган. Бу куллык Майкоптынъ китап баспасында ярык коьрген. «Методикалык кулланмадынъ» авторы Сафият Алиевна язган куллыгында мектебтинъ эм окувшы балалардынъ яшавы эм каьрлери, окувлары, олардынъ бири-бири мен дослыгы, бир-бирлерине этетаган ярдамлары акында бу хабарларда эм ятлавларда айлак дурыс ашыклайды. Программа ман бу «Методикалык кулланмага» кирген шыгармалардынъ окув эм тербиялав уьшин маьнелери уьйкен. Балалар оларды окыганда эм айырганда, аьр бириси тексттеги геройларга усамага шалысадылар, олар кыйынлы аьлге калса, кайгырадылар. С.А.Кукаева оьзининъ кулланмасында балалардынъ табиатты суьюв, оны зыяншылардан саклав сезимлерин кеплевге, тербиялавга, йыл шаклары (кыс, язлык, яз, куьз) акындагы билимлерин теренлетуьвге айырым эс эткен. Балалар окытувшыдынъ ярдамы ман оьзлерининъ толтырган аьр бир куллыгына, окыган аьр бир шыгармасына дурыс карап, оьз баасын берип уьйренедилер. «Окувшылардынъ ойлав, соьйлев, окув, язув аьрекетлери, акыл оьткирликлери эм тил байлыклары ата- бабалар соьйлеген тилде оьспеге кереклер», – дейди китаптинъ авторы. 3 класс уьшин «Тувган тил» китаби 2010-нши йылда Черкессктинъ китап баспасында шыккан, авторлары: филология илмилерининъ кандидаты Софья Абдул- Хамидовна Калмыкова, КЧР илмисининъ сыйлы куллыкшысы; «РФ-тынъ сыйлы окытувшысы», доцент Капой Махмудовна Капаева, КЧР китап баспасынынъ ногай боьлигининъ редакторы. Китапке «Методикалык кулланмады» К.М.Капаева язган. Ол Майкоптынъ ООО «Полиграф-ЮГ» деген китап баспасында 2016-ншы йылда дуныя коьрген. – Окувшылардынъ деристе катнасувын оьстирмеге, сонъ бегитпеге, окылган асарлардынъ маьнесин дурыс анълап, хабарлап уьйренмеге кулланмада баьри шартлар да бар, – дейди автор. Янъы темады анълатув уьшин, озган материалды бегитуьв уьшин, туьрли окув аьрекетлерин кеплев уьшин аьр бир деристинъ планы буьгуьнги алдышы педагогикалык талапларына яваплайды. Аьдемге алган билимин, сулыбын, баьри яктан да билген затларын келеектеги яшавында кулланмага аьзирлевде адабиат ярдам этеди. Китап – тербиялавда энъ куьшли окытувшы. Сонынъ уьшин мектебте окытувшыдынъ энъ биринши борышы – китап окувды суьйдируьв. 4-нши класс уьшин «Тувган тил» китаби 2012-нши йылда Майкоптынъ ООО «Полиграф-ЮГ» деген китап баспасында шыккан, онынъ туьзуьвшиси бу сыдыралардынъ авторы болады. 4-нши класстынъ окувшыларына окымага эм тексттинъ уьстинде туьрли ислер озгармага, яттан уьйренмеге хыйлы шыгармалар берилгенлер. Олар туьрли жанрларга язылып, «Тувган тил» китаптинъ 11 уьйкен боьлигинде орынластырылганлар. Олар аьр бир боьликтинъ ишине кирген шыгармалардынъ маьнелерине коьре аталганлар: «Куьз», «Кыс», «Язлык» эм баскалар. Айтылган боьликлерге кирген шыгармалар окувшыларды яшавларында тувра йолга туспарламага амал берееклер. Олар М.Курманалиевтинъ «Тувган Элим деп санайман», С.Капаевтинъ «Аьжи-Кала», Б.Баисовтынъ «Онынъ аты Асан эди», Г.Мурзаевадынъ «Картлыкты сыйла» деген эм оьзге шыгармалар. Окытувшы аьр бир деристе окувшыга озган темаларды арт кайтарып, соьзлик уьстинде белсенли ислетип, окувшыга окыган затынынъ акында оьз ойын айттырып, окылганды толысынша уьйретип, билим мырадын кеплеп уьйретпеге керек.

Окытувшы тувган тил дерислеринде, темага келискенине коьре, мунавдай коьрсетпелерди кулланмага керек: интерактивли такта, язувшыдынъ, шайирдинъ портретлери, диафильмлер, грамзаписьлер, магнитофон, телевизор, радио, дурбатлар… Бу «Методикалык кулланмада» 4 класс уьшин берилген окув дерислери акында коьрсетилген ислердинъ баьриси де уьлги кепте берилгенлер. Окытувшы оьзининъ окытув эм тербиялав куллыгында окувшыларынынъ билимлерине коьре, берилген ислердинъ баьрин де оьзинше туьрлендирмеге яде баска туьрли йосыклар ман озгармага болаяк. Айтылган китаплердинъ уьстинде белсенли каьр шеккен авторларга – халк ярыкландырувшыларына – яшавларында коьп яхшылыкларды, берк ден савлыкты, узак оьмирди, ошакларына таьвесилмес наьсипти, халк билимлендируьв исине этетаган авыр, ама оьрметли ислеринде тагы да уьйкен етимислерди сагынамыз.

 Насипхан Даулова,

 Россиядынъ журналистлер Союзынынъ агзасы, КЧР сыйлы окытувшысы.

Аяк сув болув – ол маскара тувыл.Сув болган аяклар тонъып баслайдылар, оннан сонъ сувык тиювге де узак тувыл. Аякларынъ сув болган болса, авырувынъ да келмесе – не зат этпеге керек? Сув болган аякка тез арада коьмек этуьвдинъ йосыклары бар.

Эгер сиз аякларынъызды орамда сув эткен болсанъыз эм аяк кийимди авыстырув уьшин уьйге бармага узак болса, эки целлофан пакет сатып алынъыз эм аягынъызга кийинъиз, сонъ аяк кийиминъинъизди де киймеге боласыз. Бу йосыкты, аяклары сув болганда, анъшылар эм балыкшылар кулланадылар. Бу йосык баска кыйын аьллерде де ярдам этпеге болады. Бу маслагат коьп аьдемлерге коьмек эткен!

Уьйге келип, аягынъызды тенъиз туз  яде горчица  куйылган савытка салынъыз, сонъ аякларынъызга йылы шорап кийинъиз. Бу зат сизди сувык тиювден де саклар, артрит авырувдынъ да алдын шалар.

КОМПЬЮТЕР КЛАВИАТУРАСЫН ТАЗАЛАЙМЫЗ

Компьютер клавиатурасы арасында шанъ, кокыс  йыйылады, неге десе биревлер компьютердинъ касында асларын да ашайдылар. Компьютер клавиатурасын шанънан тазаламага сырлайтаган щетка ман (оьзек те, янъысы ман) онъайлы. Соьйтип, жалюзилердинъ пластиналарын да шанънан тазаламага тыныш.

Бизим маслагатымыз, оьзек те,  олай да кылыплы тувыл. Ама кулланмага тыныш. Клавиатурады шанъ аз бассын уьшин, куллык этпейтаган заманда оны шыт пан ябув керек.

Ногай районында балалар язгы шакта бос заманын пайдалы озгарув проекти бойынша уьстимиздеги июль айынынъ ишинде шаралар озгарылады. Солай ок районымыздынъ баьри 16 авылында футбол, волейбол, теннис бойынша кешки спорт-ойын программалар оьтеди. Балалар эм яслар арасында базласувларды «Яслык» яслар орталыгы эм волонтерлар уйгынлаганлар. Спорт шаралар куьн сайын кешки  6 саьатте басланадылар.

Акция уйгынлавшылар  балалардынъ савлыгын беркитуьвге онъайлы аьллер туьзбеге, олардынъ куват  эм эдап  яктан оьрленуьвине демевлик этпеге оьз алдына мырат саладылар.

«Яслык» яслар орталыгынынъ етекшиси Сафар-Али Сарсеев уйгынланган проекттен тура булай деди : «Озгарылатаган шаралар балаларда физкультура эм спорт пан кызыксынувын беркитуьвге  демевлик этедилер эм туьрли район эм регионаллык ярысларда катнаспага яшавшылардынъ  аьзирлик кадирин анъламага коьмек этеди».

Ногай районынынъ яслары спорт комитет уйгынлаган баьри шараларда да белсенли катнасады.

А.Мусакаева.

Эдигединъ ясыртын атлысы

Тарихимизде айтылган бийимиз Эдиге аьли де Ногай Ордамызды туьзгенше, оьзининъ колтыклавшысы Темирди ол 1391-нши йылда Алтын Ордага карсы согыс пан атланган заманда озгарып барган. Дав юрип турган аьсерде онынъ басына бир политикалык ой келеди. Темир согыстан кайтып келеятканда, Эдиге сол беттеги эллерге олар «оьзининъ элин эм юртын калдырып, баскалар барып болмагандай бир авыр эм кавыфлы ерлерге кетсинлер эм йолда эки куьнге дейим бир еринде токталмасынлар. Эгер соьйтип этпесе, Темир оларга кувып етпеге эм бузгышламага болады» деген буйрыгы ман бир атлысын йибереди. (Шихаб ад-Дин Ахмад ибн Мухаммад ибн Арабшах. Аджаиб ал-махдур фи акбар Тимур. Каир, 1305 (1887-1888, 59-ншы б.). Ырувлар онынъ буйрыгына бойсынадылар эм кула шоьлге коьшип кетедилер. Муннан сонъ, Эдиге кайдай ды бир сылтав тавып, гураганнан (Темирдинъ титулларынынъ бириси) Дештке (алдынгы Дешт-и-Кипчак шоьллери) карап кетеди.

XV-XVI оьмирлердеги авторлар Эдигединъ эли Яйык пан Ем йылгалары бойларында коьшип-конып юрген деп язадылар. Соны ман мине бу йылгалардынъ аралыгы «баскалар барып болмагандай бир авыр эм кавыфлы ерлер» болып шыгады. Эдигединъ кавыфсызланувын анъламага болады: неге десе алданган патша онынъ артыннан язалавшы каракларды йибермеге болатаган эди. Ама оннан да бек ол Темир эндигиси онынъ артыннан сырт-куьнбатарга, Темирдинъ аьскери 1391-нши йыл юрип, Джучидлердинъ баьри байыр уьлислери де тоналган эм баьри алмага болатаган олжалар алынган ерлер мен эндиги кайтарып аьскер йибермес деп санайтаган эди.

Дурысында да, гураган оьзининъ йолдасынынъ анъсыздан йок болганын эситкенде, шырайын да сытпады. Бир ягыннан ол сол ок заманда Иракты басып алув аьрекетине аьзирленип туры эди. Эдиге десенъ, коьп йыллар онынъ азбарында оьткерген саялы, согыс юритуьв бойынша Тамерланнынъ алдыдагы планларын билип, Куьнтувар Дешт авлаклары эндигиден армаган сол планлар ишинде коьринмейтаганын анълаган болган…

Эдигединъ буйрыгы сырткавказ шоьллерине – мангытлардынъ алдынгы яшаган ерине йиберилген болар деп ойлаймыз. Бу район сол аьсерде Орта Азия баскыншысынынъ шапкынлык этпеге суьетаган экинши ери болмага керек болган эм Эдиге сонынъ акында билмеге болатаган эди.

Мангытлар тувра заманы ман коьшип кетедилер. Баскыншылык эткен заманда 1395-нши йылдынъ октябрь айында Темирдинъ ставкасы Кобаннынъ тоьмен бойларында орынласкан эди, гураган оьзи болса Теректинъ сырт ягында, Куьмиге янасып келетаган туьзликлерде, мангытлар тек янъыларда таслап кеткен ерлерде кыслаганы белгили. Олар (мангытлар) оьзлерининъ акыллы етекшисининъ маслагатына бойсынып, Эдилдинъ аргы ягына шыгып, куьнтуварга коьшип кеткенлер.

В.Трепавловтынъ «Оьз алдына эркин Орда» деген китабиннен (Москва, 2015 й.). Баспага Й.Агаспаров аьзирлеген. 

Ясылшалар  онъысы номай

Бу куьнлерде Дагестан Республикасынынъ  хозяйстволарында ясылшалар, ералма эм емислер йыйналады. Гектардан 411 центнер йыйылувда 280539 тонна болады. Ясылша йыювда Дербент (186 мынъ тоннадан артык), Хасавюрт (48 мынъ тонна), Кизилюрт (18 мынъ тонна) районларынынъ хозяйстволары – алдышы орынларда.

Ералма 2 966 гектар ериннен 70 087 тонна йыйылган. Мунда Хасавюрт (24,4 мынъ тонна) эм Дербент (17,7 мынъ тоннадан артык) хозяйстволары – алдышы орынларда.

 3 492 гектар ерден баьриси 24 737 тонна емислер  йыйылган. Емислер йыюв бойынша – Магарамкент (9 мынъ тоннадан артык), Гергебиль ( 3 мынъ тонна), Ботлих (2,8 мынъ тонна) районлары алдыда.

Янъыларда Кизляр районынынъ яслары Косякино эм Аверьяновка авылларында эки куьн узагында болдылар. Олар сосы авылларга  яслар ислери бойынша ДР министри Арсен Гаджиевтинъ буйрыгы ман Яшавшыларды социаллык яктан коршалав комплексли орталыгынынъ  эткен буйымларынынъ сапатын тергев мырат пан бардылар.

«Кизлярский район» МР администрациясынынъ физкультура эм  спорт, яслар ислери, туризм, маданият  бойынша боьлигининъ етекшиси Муртазали Муртазалиевтинъ соьзлери мен, белгиленген куллык  социаллык канагатлав учреждениединъ исине белги беруьв, маьселелерин  аянлав эм онынъ аьрекетининъ бир якларын ийгилендирер ниет пен этиледи.

Специалистлер эм волонтерлар Кизляр районынынъ яшавшыларына соравларын уьйлерине эм ислейтаган ерлерине барып бердилер.

Буйымлар ман пайдаланатаганлардынъ бас куьби ол пенсионерлер, сакатлар, ялгыз аьдемлер. Оларга бек кыйын уьйшиликтеги куллыкларды этпеге, калага азык яде дарманлар аькелмеге бармага.

Соралган аьдемлердинъ коьбиси КЦСОН-нынъ куллыгына ийги белги бердилер : « Яшавшыларды социаллык яктан коршалав комплексли орталыгынынъ куллыкшылары бир де касынънан коьмек этпей оьтпейдилер, уьйшилик куллыкларда ярдамласадылар, байрам куьнлер келип кутлайдылар».

Белгилев керек, « Кизлярский район» МР администрациясынынъ физкультура эм  спорт, яслар ислери, туризм, маданият  бойынша боьлигининъ специалистлери Кизляр районынынъ многофункциялык орталыгы  эм волонтерлар ман биргелес 70 буйымлар алувшыларга соравларын бердилер.

Зарарлы зыяншы токтатылды

Бу йылдынъ ишинде шегерткидинъ яйылувына онъайлы аьллер туьзилген эди. Май, июнь айларында йылы куьнлер, йыйы болган явын-шашынлар  кавыфлы януварларга авыл хозяйстволык аслыкларына зарарлыгын тийдирмеге амал тувдырды. Ама янъы яйылып баслаган шегерткилерди  химиялык увлав ислерин оьз заманында баславы ман эгиндеги аслыкларды  сакланды.

– Боьлик куллыкшылары ман оьткен йылдан алып шегерткилердинъ юмырткалары болмага болаяк ерлери белгиленген эдилер.  Йылувлардынъ басланувы ман аьл дайым тергелип турды. Эм сол зат шегертки тувып, канаты болганша оны йок этпеге амал берди. РеспубликадынъРоссия авыл хозяйстволык орталыгынынъ етекшилеви тез болып районга камаз коьликлеринде «Гард» эки комплекслик химия бойынша коршалавын йибердилер. Шегерткилер яйылган 18100 гектар ери тазаланды. Районнынъ оьз трактор эм дарман шашув алаты болган ер мен пайдаланувшылары да шегертки мен куьресуьвде белсенли ортакшылык эттилер. Айтпага, «Кизлярагросервис» МТС трактор коьлигин айдавшысы Ш.Рамазанов шегертки мен увланган мынъ гектардан артык ерин дарманлавда ортакшылык этти, – дейди Россиядынъ авыл хозяйстволык орталыгынынъ Сырт районлар ара боьлигининъ етекшиси А.Алиев.    

Дарманлав амалы Огузер, Черняевка, Большеарешевка, Малоарешевка, Александрийский авыл советлерининъ ерлеринде озгарылдылар.

Кизляр районынынъ УСХ специалистлерининъ белгилеви мен, аьлиги заманда район еринде зарарлы януварлар йок этилгенге эсап. Сувды коршалав зонасында 2-3 мынъ гектар шегертки бар ерлери тийилмей калады. Онда химия амалларын кулланмага ярамайды.

Тоьгеректеги районлардан шегерткилердинъ ушып келмеге болувы да коркыныш тувдырады. Авыл хозяйство аьрекетшилери кайзаманда да тез болып дарман шашпага аьзир болып турадылар.