Оьткен йыл «Шоьл тавысы» республикалык газетасы бетлеринде атаклы согыс катнасувшысы Алимхан Асановтынъ 95 йыллыгына айтувлы ногай шаири Анварбек Оьтей увылы Култаевтинъ «Алимхан» деген поэмасы баспаланды. Бу поэма коьп несиллерге белгили яратувшылык асары. Поэмада элимиз кыйынлык шеккен кавга йылллары суьвретленеди. Согыста элимиздинъ тынышлыгын, бойсынмаслыгын саклар уьшин карт та, яс та явга карсы каядай турган. Ногай халкынынъ йигитлери 1812-нши йылдагы Аталык согысында баьтирлерше катнасып калмай, 1941-1945-нши йыллардагы Уллы Аталык согысында да явлар ман йигитлерше айкасканлар. Олар Уллы Енъуьвимизге оьлшемсиз баалы уьлисин косканлар, орыс халкынынъ баьтирлик эпосынынъ данъкына эм буьгуьнги куьш-куватынынъ артувына уьйкен демевлигин эткенлер.
Поэмадынъ бас келпети – шоьл ногай йигити Алимхан. Ол Караногай районынынъ Коьк-Тоьбе авылыннан шыккан согыс катнасувшысы Алимхан Боранбай увылы Асановтынъ прототипы болады. Бу аты баьрине белгили авылдасымыз давда коьрсеткен баьтирлиги уьшин аьскершилик «Данък» орденининъ уьш те дережеси мен савгаланган. Баьтиримиздинъ дав йылларында кайдай азап шеккени, оьлим онынъ аягы астына неше де оратылганын автордынъ мунавдай сыдыраларыннан ашык коьрсетилинеди:
Нариманнан
Еткен ол тап Берлинге.
Коьп кыйынлык
Коьрген бирге халкы ман.
Бетке-бет ол
Неше кере оьлимге
От ишинде,
Сув ишинде йолыккан.
Автор поэмада Алимханнынъ «Данък» орденлерине тийисли болган йигитликлерин окувшыга ашыклап коьрсетеди. Биринши кере баьтиримиз орденнинъ уьшинши дережеси мен фронт сызыгын оьтип, яв окопларыннан «тил» аькелуьвде коьрсеткен кайратлыгы уьшин савгаланады.
Каранъада
Абыт этуьв – заьлим зат.
Келиптилер
Часовойдынъ янына,
Коьп ойланмай,
Ногай улы Алимхан,
Атылды ол
«Тилдинъ» узын мойнына.
Экинши йол ол «Данък» орденининъ экинши дережесин Одер йылгасын кан тоьгисли урыста оьтеятканда йолдаслары ман коьрсеткен шынты аьскершилиги уьшин казанады.
Кырды, кырды,
Коьп немецти йок этти.
Коьп немецлер
Йылгасында калдылар,
Эм Алимхан
Йигитлерге кос келип,
Фашистлерге
Куьллелерди салдылар.
Уьшинши йол оьрметли савгады Алимхан эндиги Берлин калады колга алганы уьшин байырлайды. Калады курсап алган совет аьскерлерининъ алдыга бараяткан йолын бир орамда душпаннынъ пулеметы хыйлы заманга бас коьтермеге бермей иркеди. Командирдинъ буйрыгы ман Алимхан алдына салынган борышты толтырмага бел бувады.
Аьли ок та, –
Айтты Алимхан, – карайык,
Немец онда
Кайтип «йырлар» – билермиз.
Минометтынъ
«Туькиргени» уьш кере –
Бес шарлаклы
Уьйден бир зат калмады.
Аяк басса
Ердинъ оьзи дирилдеп,
Бизикилер Бир орамды алады.
Бу поэмады бурынгы ногайдынъ баьтир дестанларына усатып коьремен. Айлакта, Шора-баьтирдинъ акында дестанга. Шора-баьтир казак шыгып бараяткан аьсеринде атасы, анасы, сылувы ман аманласады. Элбетте, Шора-баьтир казаклыкка йолланатаган шагында оьзининъ шоьлди кыдырып, бас саклавдынъ каьрин шекпеегин бек аьруьв анълаган, кайтип болса да халкынынъ бир кайгысына табылмага мырсат излеген. Эм, акыйкатлай да, Казанды курсап алган кара яв ман бирме-бир алысып йигитлерше согысады. Халкымыз буьгуьнлерге дейим Шорадынъ баьтирлиги акында мунавдай таварыхты эскереди: «Шора оьзи оьлсе де, онынъ кылышы Ана-Эдилдинъ туьбинде, сувдынъ тынык болган аьсеринде аьли де яркырап коьринеди».
Анварбек Култаевтинъ поэмасында да онынъ бас келпети Алимхан атасы, аьптеси, авылдаслары ман айтысып аманласады. Олардынъ йоравлары Алимханды яв ман кажынмай согысувга кайрайдылар, онынъ ишки ымтылысын бегитедилер. Алимханнынъ баьтирлиги де янъы несиллерге энгиме болып калаягына шекленмейсинъ. Тек адабиатымыздынъ яркын бетлерин ясларга, окувшы балаларга абыттан-абыт тоьзимли еткеруьв керек.
Поэмадынъ ясларымыздынъ ян-коьнъилинде элине, яшайтаган ерине суьйимлик сезимлерин кеплендируьвде, тербиялавда куьши бек уьйкен. Баьтиримиз Алимхан давдынъ отында оьлим мен кушакласып юрсе де, согыстан аман-эсен кайтып, элимиздинъ тынышлык исинде де коьп йыллар белсенли катнасты.
Эл йигити,
Халк баьтири Алимхан
Буьгуьнлерде
Эсли болган (элли яс!).
Тек болса да
Алдышылар санында,
Кеше-куьндиз
Куллык этип данъылда..
Анварбектинъ асарынынъ аьвелги дестанга усаслыгы бу поэмадынъ коьркин коьтергендей коьремен, ишки туьзилисин байытады, окувшыдынъ сезимлерин козгайды, онынъ ян майданына кайдай ды бир сырлы саар кондырады. Поэма, соьзсиз де, ногай адабиатына ийги калымжа.
Ызгы йылларда ногай язувшылардынъ асарлары орыс тилине эм шет тиллерге, сонынъ ишинде, туьрк тилине де коьшириледилер. Бу нышан ногай язувшылардынъ усталыгын шайытлайды. Биз хабарлайтаган поэма да орыс тилине эм баска тиллерге коьширилсе, ногай халкынынъ абырайынынъ оьсуьвине себеби тиер деген ой келеди. Элимиз янъыртув, ашыклык йолларына онъланганда, савда ман авысаган аьллерге коьшкенде, шет эллер мен байланыс кенъейгенде, туьрли миллетли Россия элининъ тарихине, маданиятына янъы ой-караслар кепленеди: алдынгы мисетсинмевлик деген тасланып, аз санлы халклардынъ да Россия элин бегитуьвге косатаган уьлисине тийисли баа берилеектей коьринеди. Бу исте миллет адабиатынынъ йолы бек баа.
Алибек Капланов,
РФ Язувшылар союзынынъ агзасы.