«Куьйген ерге казыдынъ майын якканлар. Ювсанды кайнатып, секер салып ишкенлер.
Сары авырувдан (гепатит) оьтпектинъ арасына бийт салып ашатканлар» ,- деп хабарлайды Карагас авылдынъ окытувшысы З.Адисов.
Бу куллыгымды язып юргенде, йол мени ясуьйкенимиз Оьзбек-аьжи Равшанбек улы Мурзаевке аькелди. Ол кан коьтерилгенде кайдай эмлев этетаганын айтты.
«Бурын заманда халкымызда коьп эмшилер болган. Коьтерилетаган канды туьсиретаган усталардынъ колында юп-юка этилип ясалган ийне болган. Аьне соны ман олар эки кастынъ арасыннан керекли ерди тавып, яман канды шыгарганда, бас еп-енъил болып калган. Солай ок елке авырувды да эмлегенлер.
ТАЛЬМИРЗАН – тистен куртты шыгарган оьсимлик. Оны кайнатып, табакка куйып, авызды ашып, бетти тутканлар, баска йылы зат буьркегенлер. Сол оьленнинъ куьшиннен тис куртлары бек коркканлар.
Солай ок баьримиз де МЫЯ(солодовка) тамырын ашаганмыз, ЮВСАН кайнатып ишкенмиз.
ЮВСАННЫНЪ акында С.Капаев оьзининъ «Ногайдынъ уьйи» деген китабинде булай язады: «Кайнатылган ювсаннынъ сувы аьдемнинъ ишиндеги шылавшанларды шыгарган. Кайнаган ювсаннынъ бувы тымав болып авырыганга, сувык алганга эм ел авырувга яраганлар». С.Капаевтинъ китабиннен мен коьплеген эмлев амаллар язып алдым. Солардынъ бир нешевлерин келтирейим. «Оьпке авырувды борсыктынъ, кийик эшкидинъ, аювдынъ майлары ман эмлегенлер. Оннан сонъ, кайнатылган сарымайга бал карыстырып, мезгил мен ашатканлар.
СУЬЛИК. Аьдемнинъ яман канын суьлик пен де алганлар. Бурында ол коьп кулланылган. Аьдем, кан алдырган сонъ, шай ишип, бал, май ашап, тыншайган, карув йыйган.
КАЯ ШАЙЫР (МУМИЕ). Ол иш авырувларга эм болады. Оны сувга эгитип, аз-азлап, ас алдында ишкенлер.
ИШ АВЫРУВДАН ЭМЛЕВ. Иш бурап авырыса, ога ногайлар киндиги узайган дегенлер. Ишти сыйпап, узайган киндикти орынына салатаган эмшилер болганлар. Авыр зат коьтерген аьдемнинъ киндиги тоьмен туьспеге болады. Бир аз болса да киндик орыныннан тайган болса, аьдемнинъ иши бурап авырыйды. Ол затты аьлиги медицина да айтады. Куьнтувар кыралларда аьдем авыр зат коьтерсе, киндик узаятаганын биледилер эм сол затты эмлевге уьйкен эс бередилер. Эгер киндиги орыныннан тайган аьдем заманында эмленмесе, онынъ ишинде, карынында туьрли авырувлар тувмага болатаганын бизим бурынгы эмшилер бек аьруьв билгенлер. Иши шаншып баслаган аьдемнинъ энъ алды киндигин караганлар.
БАЛ эмге кулланылмаган авырув йок болар. Оьпке, коьз, иш, тамак авырувларды эмлейди, ярады тез битиреди, сувыктан саклайды, аьдемнинъ денин динктей этеди, куьйген ерди эмлейди.
АШУВТАС ПАН яра болган авызды шайкаганлар.
ЙЫЛКЫ МАЙДЫ коьптен бери битпей турган ярага якканлар. Шеклерде-затта яраларды да тез битирген.
ЭШКИ МАЙ тамак авырувды эмлеген.Йоьткирик тийсе, эшки майды суьт пен кайнатып ишкенлер. Бу эмди халк аьли де кулланады.
АЮВ МАЙ МАН оьпке маразды эмлегенлер. Суьеклер сызлаганда аякка-колга якканлар.
АНДЫЗ. Бизде «Андызлы ердинъ аты оьлмес» деген соьз бар. Олай дегенлери – оны ман халк коьп авырувларды эмлеген. Ол йылан шакканга да яраган.
КУЬЙГОТ. Оны иш авырыганда, шайдай этип, кайнатып ишкенлер. Куьйготты кептирип, туьйип, аска да салып ашаганлар.
КЫШЫТКАННЫНЪ япыраклары да, тамырлары да дарман болады. Кышытканнынъ кептирилген япыракларын кайнатып, бувына ел авырув тийген аякларды –затты тутып эмлейдилер.Онынъ кайнаган сувын аз-азлап, иши авырыганлар да ишедилер. Яс кышытканнынъ япыракларыннан сыгып шыгарылган сувды ногайлар сорпага да салганлар.
КАРАТАСПА ОЬЛЕНИ – шеклерде ярады эмлемеге ярайды. Онынъ бир касык урлыгын ярым стакан сувда кайнатып, астан алдын аз-азлап уьш-доьрт мезгил ишкенлер.
ПЫХЫ (морковь).Онынъ сыгып шыгарылган сувы ман юрек авырувды эмлегенлер. Аьлиги врачлар да коьзлери, юреклери авырыганларга коьп пыхы ашамага керек деп кенъес этедилер.
КУЬНАЙЛАННЫНЪ калпагы, шешекейи,тамыры эм сабагынынъ ишиндеги ак оьти дарман боладылар. Энъ алдын куьнайланнынъ шешекейлерин йыйып кептиредилер, кануваслар болды дегенлей, калпагы эм сабагынынъ ишиндеги оьтин йыйып, аьруьв этип кептиредилер. Эм сол кептирилгенлерден, койы шайдай этип кайнатып, шеклери, бавыры авырыган аьдемлер ишкенлер. Тиси кавсаган, тисининъ эти авырыган аьдем куьнайланнынъ тамырын кайнатып, авызын шайкаган.
Буьйректе тас болып баслаганда, куьнайланнынъ сабагынынъ ишиндеги оьтин кайнатып ишкенлер. Бу эмди кувыгы тыйылганлар да кулланганлар.
Ас казанга синъмегенде, куьнайланнынъ тамырын бир аз сорпа косып кайнатып, сонынъ сувын ишкенлер.
Куьнайланынъ курамында май, белок, кофеин дегендей затлар коьп экенлерин аьлиги медицина да бек аьруьв этип айтады.
Оннан сонъ ногайлар куьнайланнынъ таягын калпагы ман бирге ягып, куьлиннен сабынга деп сили эткенлер.
КАРА ТУРП. Юрек авырыганга оны бал ман ашатканлар. Ол канды аьруьв юргисткен.
КАРА БУРЫШТЫ ногайлар коьбисинше шайга, аска салып ишкенлер. Онынъ эм экенин бек яхшы билгенлер. Боьтен де оны ман сувык алган авырувларды эмлегенлер. Кара бурышты тамыры тартылып эм баьриж болып авырыганлар да кулланганлар.
Кара бурышты уватып, йылкы май карыстырып кайнатканлар эм соны авырыган кол-аякка синъдирип якканлар. Кара бурыштынъ курамында май, крахмал, белок коьп.
КЕНДИР. Халк оны кувык эм бавыр авырувларга дарман эткен».
(Ызы болаяк).