Суьйимбийкединъ келпети яс заманыннан алып Татарстаннынъ аьр бир яшавсына ийги белгили.Уьй ошагын келеекте саклавшылар,яс кызлар ога усамага шалысадылар.Аь кишкей кеделер болса,ондай кыскаяклы ярасыгынынъ идеалын,ишки келисуьвди,уйысувды(гармония) эм оьз халкына эш бир шексиз алаллыгын коьредилер демеге керек. Онынъ аты ман коьплеген эртегилер, айтувлар байланыслы болып каладылар.Олардынъ аьр бириси Казан ханлыгынынъ сонъгы патшасынынъ кылыгын янъы ягыннан коьрсетедилер.Онынъ алаллыгынынъ эм суьйимининъ баскалай межелерин ашадылар демеге керек.
«Хазине» деп аталган миллет художестволык галареясында «Татарстан суьврет ясавшылары:Суьйимбийке келпети- тувганлы 500 йыллыгы алдында Казан патшалыгынынъ сонъгы патшасы» деп выставка 2016-ншы йыл ашылган.Ол выставка Татарстан Республика куьнине багысланган эди.Искусство музейининъ йыйганларыннан эм Татарстан суьврет ясавшыларынынъ язган(туьзген) затларыннан эртеги келпетли Суьйимбийкединъ яшав-турмысын янъы йосыкта ашпага болады эди.Бир кесекке суьврет ясавшылар коьзлери мен Казан патшалыгынынъ 1535-1551 йылларына коьшпеге эм оьз коьзинъ мен кайтип Иван Грозный бас калады есирге алганын,казан яклавшылары кайдай бир куьшли эм берк болганларын эм олардынъ аьеллери кайдай ыспайы эм яшавга уйыслы болганларын коьрмеге амаллары бар эди.
Патша Суьйимбийке кайзаман эм кайсы йыл тувганы аьли де токтастырылмаган.Кайбир билдируьвлерге коьре,1516 йыл тувган болып шыгады… Айтып озайык, Суьйимбийке- белгили эм атаклы ногай ханы Юсуф-байдынъ кызы.Ногай Ордасын туьзуьвши Эдигединъ йиенйиенширеги (праправнучкасы) болады.Патша хатыннынъ бактысы татар халкынынъ оьткен таьрихининъ алтын юз йыллыгынынъ символы(коьримлиси) болган.Онынъ келпети туьрли символика ман,эртегилер мен,айтувлар ман,мифлер мен куралган.Оны ман татар кыскаяклысынынъ шынты ыспайылыгы акында коьрсетуьвлер,Аналык акында эм Аталыкка таьтли эм шынты суьйим болувы байланыслы дер эдик.
Выставка ашылган заманда билимлендируьв,культура,илми эм миллет соравлары бойынша Татарстан Республикасынынъ Патшалык Советининъ Комитет председатели, Татарстаннынъ халк шаьйири Разиль Валеев йыйылганларга карап булай деген: - Суьйимбийке патшасынынъ келпети тек суьвретлерде тувыл,бизим халктынъ юрегинде.-Оны баьри ерде де сыйлайдылар.Кайсы татар аьелинде де Суьйимбийкеди биледи эм сыйлайды.Оны савлай дуныя биледи,аьр бир туьрк халкы оны оьзиндикине санайды. Патша хатыннынъ эдаплыгы,онынъ келпети оьлшемсиз уьйкен.Суьйимбийке тек акыллы эм ыспайы болып калмайды,Суьйимбийке- татар халкынынъ символы(коьримлиси).
Казан патшасынынъ келпети савлай дуныяга белгили экени акында Турция Республикасынынъ Генераллык консулы Турган Дилмач та оьзининъ соьзинде айткан.Конакларгы карай берип,ол эстеликлердинъ коьплеген ятлавлары эм колдан этилинген затлары Казан ханлыгынынъ сонъгы патшасына багысланады деген.
Халк арасында несилден несилге казаннынъ сонъгы патшасы акында айтувлар-эртегилер коьшип келедилер.Казанда ярасык-Суьйимбийке патшасы яшаган.Ол сондай бир ярасык болган эм ол балконга шыккан заманда Айдынъ оьзи булытлар арасына тыгылмага шалыскан.Куьндиз болса онынъ ярасыгы алдында куьн коьзи куьнъиртленетаган болыпты
экен.Онынъ аьлемет ярасыклыгы акында хабар Иван Грозныйга да еткен.Ол сосы хатынга колларын созбага эм юрегин бермеге разы ман деп оьзининъ элшилерин йиберген.Ама патша хатын оны ювыртпаган.
Патша,соьзсиз де, ашувланады,тарланады.Ашувланганнан уьйкен аьскер йыяды эм Казанга карсы болып козгалады:куьши мен сосы ярасык хатынды бийлемеге.Савлай кала орыс аьскери мен курсалып алынганын коьрип,эндигиси ога артык зат этип болмаягын билип,патша Суьйимбийке Иван Грозныйга мунавдай шартлар (условие) салады:ога эрге шыкпага болаяк, тек ол патша ети куьннинъ ишинде сосы калада энъ уьйкен башнясын салып алса…
Иван Грозный разы болады.Ол баьри курувшыларды йыяды эм оьлтируьв этпеге болаягын билдирип,тапшырувды (приказды) ерине еткермеге талап салады.Биринши куьн кетеди- биринши ярусы салынады,экинши куьн кетеди-экиншиси.Етинши куьннинъ сонъына дейим баьри курылысы битеди экен.Эндигиси той тойлавы басланады.Суьйимбийке болса башня йогарыннан тувган каласына карамага ызын-ыхтыяр беруьвди тилейди.Патша ога ыхтыяр бермей болмайды экен.Кыскаяклы майданнынъ энъ йогарына коьтерледи,оьз халкы ман аманласады эм оннан сонъ каты суслы тасларга карап атылады.Аьне сондай айтув-эртегиси де бар.Оны сизге Казаннынъ аьр бир яшавшысы айтып берер.
Дурысын айткан заманда,патша хатыннынъ бактысы эртегилерден эсе,авыр эм кайгылы болган.Суьйимбийке ногай ханы Юсуфтынъ кызы болган.Оны казан ханы Джаналиге эрге бередилер.Ол оны ман тек 2 йыл яшаган.Айкасув (переворот) заманында эрин оьлтиредилер.Суьйимбийке Сафар-Герейдинъ 5-нши хатыны болады эм ол оннан хыйлыга уьйкен болыпты.Оны ман 14 йыл яшаган.Ол оьледи эм Суьйимбийке тагы да кысыр (букыж) болып калады.
Суьйимбийкединъ кишкей ясы –Оьтемис-Герейди хан деп билдиредилер.Дурысында, патшалык исин Суьйимбийке юриткен болган.Азбар ишинде авысув болганда (дворцовый переворот) тамамында патша хатынды улы ман бирге москвалы патшасына йибередилер.Онынъ замандасларынынъ шайытлавы бойынша, патша хатын христианстводы алмаска эрискен.Оннан сонъ оны улыннан айырадылар эм Касимовлардынъ Шах-Али ханына эрге бередилер.Улы Александр ат пан крещение алган эм 20 ясында оьлген.
*** Ногайшага коьширген А.Култаев.