Тили йок халктынъ – дини де, оьзи де йокка эсап. Сол халк миллет кебинде сакланып та болмайды. Маданият, саният, адабиат деген анъламлар тек соьзлер болып калады.
Буьгуьнлерде тилди саклав уьшин де бир куллык та этилмейтаганга эсап. Миллет тил уьшин бир инсаннынъ да яны авырымайды. Кимнинъ яны авырысын, оьз халкымыз тил маьселесин шешпеге шалыспаса. Балаларымыз оьзимиздинъ ана тилимизде тутлыгып соьйлейди, бир ерлерде тилди каппага да билмейтаганлар расадылар. Ногай бала ногайша билмейди деген кайда баратаган зат. Сол ата-анадынъ ойсызлыгы, аьйиби болады. Дурысын айтканда, тилдинъ йойылув аьлине келуьви кенъ яйылган маьселелер санында.
Тилдинъ йойылувы акында бизим газетамыздынъ бетлеринде бир неше кере де язылган, тек не пайда аьл ийгиленмейди, куьннен-куьнге маьселе тамырын терен йибере береди.
Дурысын айтканда кайтип ийгиленсин, тилди оьрлендируьв уьстинде тек мектеблерде куллык этетаган окытувшылардан баска бир инсан да «тырпанъламайтаган» болса. Окытувшылар оьзлери окытатаган тилди ярты-юрте билетаган балалар ман, эсап беруьв уьшин, шаралар озгарадылар. Йок, бу ерде окытувшылар мага оькпе-багана этпесинлер, ярты-юрте деген соьзиме, элбетте, тилди билмеген балалар ман не зат оьткереексинъ. Куьна баьримизде де бар – ата-анадан алып окытувшыларга дейим.
Ана тиллерде китаплердинъ йоклыгы, мектеблерде окылатаган программадынъ кыскартылувы, тувган тилге зарарлы кепте туьрленуьви эм сондай баска яшав аьллери тилдинъ йойылувына да себеплигин тийдиреди.
Район орталыгымыз йылдан-йылга тувыл, куьннен-куьнге оьседи, ярасыкланады десек те оьтирик тувыл. Ийгиди коьремиз, артыннан калмаска да шалысамыз, йокты бар этип, яхшылыклар озгармага суьемиз, ийги-ийги туькенлер саламыз. Сол туькенлерге де карасанъ, бир ногай тувыл экеш, ногайга келискени де йок. Авылдынъ бир шетинде яшайтаган аьдем баска ягына анъсыздан шыга калсанъ, сол ерлердеги туькенлердинъ атларына карасанъ, оьзинъди бир баска, таныс тувыл ерге келгендей сезесинъ. Айтпага, бир ясуьйкеннинъ айтканы эсиме туьседи, ол, бир коьптен коьрмеген, кыймасына бармага токтасып, авыл ишинде юретаган маршруткага минип, авылдынъ баска шетине йолланды.
-Заьлим заман сол якларга шыкканым йок эди, келип керекли ериме туьстим, басымды коьтерип йиберсем, коьз алдымда бир аьлемет ярасыклы бийик мекан, йогарында «Токио» деген язувы бар эди. Сол ерден кетип баратаган яс кыздан - «Токио» бу не болды,- деп сорайман. Ол мага анълатты. Сейир тувыл ма, мен калай тез Японияга келип калдым, аьши деген ойга калдым,-дейди авыл ясуьйкени. Ол алдынгысы билимли аьдемлерден. Туькенлерге, ас ашав меканларына миллетимизге келиспеген атлар беруьв де бизим халкымыздынъ ойсызлыгы акында айтады. Мен анълайман. Аьр кимнинъ оьз ыхтыяры барын, тек патриотизм сезими де болмага керек.
Неден тарык бизге «Рандеву», «Мир свежести», «Подарки» … деген атлар, бу сырады биз аьли де коьп созбага да боламыз, тек айтсак, район орталыгымыздагы туькенлердинъ 90% орыс атлар яде болса, шет эллер тилинде боладылар.
Бу бизим ойымыз, туькен иелерининъ де оьз ойлары бардыр. Тек биз баьримиз де ногай халктынъ мине деген маданият, политика орталыгында яшаймыз эм мунда яшайтаган халк коьбиси ногай миллеттинъ ваькиллери боладылар. Сога коьре, авылдаслар, ойланмага керек болады, эгер биз халк кебинде сакланмага суьйсек. Бу меним язатаганым критика да, селекелев де тувыл, ога меним ыхтыярым да йок, тек оьз маслагаты болган ойымды язбага шалыстым.
Балаларымызга тагатаган атлар акында да айтпага болаяк эди, тек коьп соьзли болмага суьймедим. Сол айырым тема, онынъ акында газетамыздынъ баска бир номеринде соьйлермиз…
Г.Сагиндикова.