Балалыгы авыр согыс йылларга рас келген, согыстан сонъ авыл хозяйствода кулык эткен, тийисли тыншаювда болса да, ис аьрекетин токтатпаган, районга хайыр келтирип турган ясуьйкенлеримиздинъ бириси Рамазан Нуков 80 ясына толаягы алдында ясларга насихат деп оьзининъ яшав йолы акында хабарлайды.
Сексен ясыма толаягымнынъ алдында ясларга насихат эм коьрим болмаспа экен деп, басымнан кеткен яшавымнынъ акында хабарламага ойладым. Мен 1937-нши йылдынъ 21-нши январинде тувганман. Патшалыкка 43 йыл иследим. Тийисли тыншаювга шыкканнан сонъ да бу куьнге дейим 13 йыл Карагас авылында бав оьстиремен.
Кавга басланганлай, 1941-нши йыл 34 ясындагы атам согыска кетти. Атамыз оьлди деген сувык хабар келген заманда анам 28 ясында эди, мен 4 ясымда болганман. Мени мен бирге эки карындасым да етим болып калдылар.Согыстынъ авыр йылларында атамыздынъ давда калганын билдирмей , анамыз Айпара бизди аман-эсен саклады.
Атамыз согыска кеткен сонъ анамыз Карагас авылдынъ суьт фермасында савувшы болып иследи. Анам Айпара акылбалык, каьмбил, ашык коьнъилли кыскаяклы эди. Ол бир де бизди аш, яланъаш калдырмады, баьри тапканын бизден аямады. Боьтенде, мага артык эс беретаган эди. «Окы, балам, окысанъ аьдем боларсынъ, окып билгеннинъ куьни ай ярык, билмегеннинъ куьни коьн шарык»- деп айтатаган эди. Солай ок ол мага «Аракы ишпе, даьмеки тартпа, акшага каьрт ойнама»- деп акыл беретаган эди.
Сол йылларда танъкылык эди. Боьтенде оьтпек эм кийим етпейтаган эди. Ети куьнге бес килограмм аслык норма этилип берилетаган эди. Ама бизим уьйде столда суьт, май, пыслак дайым да болатаган эди. Авылдынъ балалары бизге ойнамага келип, иримшик, пыслак, май ашап кайтатаган эдилер. Биз балалар ман шоьлге барып, елкек, козгалак, суьтсагыз йыйнайтаган эдик.Оннан сонъ анам ман бирге кумга кумаршык йыйнамага баратаган эдик. Соннан анам бизге суьтке былгап, талкан этетаган эди. Кумаршыкты кувырып, тиерменге тартса, талкан боьтенде аьруьв болатаган эди.
Биз фермада ерказба уьйде эки аьел болып туратаган эдик. Биз бен бирге Каирбек Биарслановтынъ аьели туратаган эди. Кааирбек кешелерде туварларга куьзетши эди, онынъ аьлейи Амина савувшы болып ислейтаган эди. Амина да кешелерде кулыктан сонъ тиермен тартатаган эди. Куьндиз ислейтаган туваршылар Аджигельдиев Баю эм Йоллыбай малды сувгармага, куйылардан сувды кол ман тартып шыгаратаган эдилер. Бузавшылар Аким Биарсланов, Янибек Аджигельдиев кыйын салатаган эдилер. Ол заманларда механизация йок, баьри затты да аьдемлер коллары ман коьширетаган эдилер.Савувшылар Ока Мусакаева, Шабанова, Усанув Аджигельдиева, Куьмис Коймурзаева эм баскалар малдынъ коклыкларын оьзлери тазалайтаган эдилер. Бузавларды аналарыннан айырып, аьр бир бузавга суьтти де оьзлери беретаган эдилер.
Фермада кол ман айландыратаган уьйкен суьт машинке де бар эди. Соны Авархан Аджигельдиева деген бир тетем айландыратаган эди. Суьттен шыккан каймактан май этип, соны кайнатып, кайнаган майларды тындыратаган эдилер. Биз, балалар, шелеклердинъ туьбинде калган тортады ялайтаган эдик.Солай ок биз кешелерде туьрли ойынлар ойнайтаган эдик: ясырынмак, аксуьек эм баскаларын.
1946-ншы йылдан алып Нариман авылында 3 класс, сонъ Эски Ленин авылында окыдым. Мени мен сонда окыганлардан Сарытай эм Райбат Амангазиевлерди, Кыдырали Кусегеновты, Надир Саитовты, Савкат Арслановады, Аминат Юмартовады,Сайбат Карагуловады эсимде саклайман.Карагас авылында интернатта турып, баска авыллардан келип окыганлардан билемен Оьзбек Мурзаевти, Джалалдин Шихмурзаевти,Аминат Кожаевады, Магомед Коккозовты. Амин Ярлыкаповты, онынъ аьлейи Фатимады да бек аьруьв билемен, олар ман Карагас авылында бир орамда турганмыз, бирше катнасканмыз. Интернатта биз бен окыганлар Крымхан Ахметов, Исламали Амангазиев, Сулейман Кельдасов, Солтан Отегенов. Олардынъ коьбиси муьскин болганлар, оьзлери болмаса да балалары бар, меним де балаларым бар, белки бир-бириси мен катнарлар деп мырат этемен.
1955-57-нши йылларда мен Терекли-Мектебте окыдым. Биз оныншы классты кутарганда, 4 кеде, 4 кыз эдик. Зейнадин Шугаипов спорт пан аьвлигетаган эди, ол меннен бир аз уьйкен болса да, арамызда татымлык куьшли эди, биз аьскер сырасында да бирге болдык. Гамзат Аджигельдиев экевмиз бир партада олтырдык. Онынъ окувы аьруьв эди, мага юрегиндегин де айтатаган эди. Кызларымыз Авархан Бариева, Юля Янмурзаева,Аминат Аджигеримова, Сеперхан Шихмурзаева. Биз бен бирге 8-нши классты Нарбек Аджигайтканов кутарды. Сегизиншиден сонъ ол техникумга окымага кетти. Оны ман биз бос заманларда шатраш ойнайтаган эдик. Сол йылларда биз бен бир класста окыдылар Базо Умаров, Таисия Картакаева, Зулькапий Мамаев, Сраждин эм Салимет Маликовлар эм баскалар. Дурысын айтсам, сол заманларда яшавымыз тар болса да, заманга коьре бек аьруьв йыллар эди, биз бир атадан, бир анадан тувгандай болып, урсыспай-таласпай, татым яшайтаган эдик. Тыншаюв куьнге уьйге кайтканда, аькелген азыгымызды боьлисетаган эдик.
1962-нши йыл Махачкалада профтехучилищеди кутарып, Карагаста шофер, тракторист болып иследим. 1972-нши йыл Махачкаладагы авыл хозяйство институтынынъ агроплодовощеводство факультетин совхозда боьлик агрономы болып ислей турып кутардым. Институтты кутарган сонъ совхозда бас агроном болып 5 йыл куллык эттим. Он бес йыллар Карагас авылында лесничий болдым. Лесничий болып ислеген йылларымда эгинлерди, топыракты саклав, кумларды токтатув уьшин джузгун, терескен шашатаган эдик. Институтта окыган йылларымызда бирше квартирада турган Виталий Ермолаев бизде ормнлык хозяйстводынъ директоры болды эм мен оны ман бирге иследим. Бораншы авылдан Уьйсалган авылына дейим эгинлерди саклав уьшин тереклер шаштык. Олар баьриси де аьруьв болып шыктылар. Поэт Тоьлекбай Абдулкадыровка коьп разыман, ол меним эткен кыйынымды билип, «Сав болсын Нук тукымлы Рамазанга,Ногай шоьлин терек шашып бийлеткен» деп ятлав язганына.
Йогарыда язган затларымды кыскаша айтканда, дуныяда аьдемге энъ де баалы зат, ол – татымлык,аьдемшилик, алаллык. Керек тувыл байлык та, ол аьдемнинъ кири, тез йок болады, оны аргы дуныяга аькетпеексинъ. Айтпага, меним анам 91 ясына дейим яшады. Аьруьв яшады, онынъ айткан насихатлары меним кулагымда калды. Мен де балаларыма колымнан келген коьмегимди эттим. Яшавымда оькиметтинъ кисесине колымды суккан аьдем тувылман, оьзимнинъ кыйыным ман яшап келеятырман, шуькир болсын Кудайга. Балалары ман, олардынъ балаларына суьйинип, куьезленип яшайман, оларга савлык тилеймен.
РАМАЗАН НУКОВ.
Карагас авылы.