Зарарлы зыяншы токтатылды

Бу йылдынъ ишинде шегерткидинъ яйылувына онъайлы аьллер туьзилген эди. Май, июнь айларында йылы куьнлер, йыйы болган явын-шашынлар  кавыфлы януварларга авыл хозяйстволык аслыкларына зарарлыгын тийдирмеге амал тувдырды. Ама янъы яйылып баслаган шегерткилерди  химиялык увлав ислерин оьз заманында баславы ман эгиндеги аслыкларды  сакланды.

– Боьлик куллыкшылары ман оьткен йылдан алып шегерткилердинъ юмырткалары болмага болаяк ерлери белгиленген эдилер.  Йылувлардынъ басланувы ман аьл дайым тергелип турды. Эм сол зат шегертки тувып, канаты болганша оны йок этпеге амал берди. РеспубликадынъРоссия авыл хозяйстволык орталыгынынъ етекшилеви тез болып районга камаз коьликлеринде «Гард» эки комплекслик химия бойынша коршалавын йибердилер. Шегерткилер яйылган 18100 гектар ери тазаланды. Районнынъ оьз трактор эм дарман шашув алаты болган ер мен пайдаланувшылары да шегертки мен куьресуьвде белсенли ортакшылык эттилер. Айтпага, «Кизлярагросервис» МТС трактор коьлигин айдавшысы Ш.Рамазанов шегертки мен увланган мынъ гектардан артык ерин дарманлавда ортакшылык этти, – дейди Россиядынъ авыл хозяйстволык орталыгынынъ Сырт районлар ара боьлигининъ етекшиси А.Алиев.    

Дарманлав амалы Огузер, Черняевка, Большеарешевка, Малоарешевка, Александрийский авыл советлерининъ ерлеринде озгарылдылар.

Кизляр районынынъ УСХ специалистлерининъ белгилеви мен, аьлиги заманда район еринде зарарлы януварлар йок этилгенге эсап. Сувды коршалав зонасында 2-3 мынъ гектар шегертки бар ерлери тийилмей калады. Онда химия амалларын кулланмага ярамайды.

Тоьгеректеги районлардан шегерткилердинъ ушып келмеге болувы да коркыныш тувдырады. Авыл хозяйство аьрекетшилери кайзаманда да тез болып дарман шашпага аьзир болып турадылар.     

Айнapa Нургишиева

Биз бу ерди йойытпайык

Кырда юрген, санын йойган,

Кум арасына ойылган.

Меним халкым, меним Элим,

Колда калды кесек ерим.

Биз бу ерди йойытпайык.

Таслар туьзип арытпайык.

Эм бир заман биз мутпайык

Шоьлдинъ юмарт каьмбил тилин.

Шоьл уянар, кумын кагар,

Кыл кобызын еллер шалар.

Ювсан ийисин кокытып,

Кеткен ясларды кайтарар.

Бав асланар, коьк ясланар,

Эм татым яшав басланар.

Cол тилекти халк тилесе,

Берер Дуныя Иеси.

Биз бу ерди йойытпайык.

 Таслар туьзип арытпайык.

Эм бир заман мутпайык

Шоьлдинъ юмарт каьмбил тилин.

Ислам бойынша ясуьйкенлерди сыйлав

Бизим ата-аналарымыз, атайларымыз эм тетейлеримиз, уьйкен агаларымыз эм аьптелеримиз – аьр бир уьйдинъ ясуьйкенлери болып, бизге бала заманымыздан оьзлерин сыйлатып эм оьзлери де бизди сыйлап келедилер. Ясуьйкенлерди оьрметлев аьдети бизде энъ де бурынгы, энъ де киели аьдетимиз болып саналган. Ол аьдет бизим эски Танъир динимизде де эм аьлиги заманда тутатаган Ислам динимизде де негизли бас аьдетимиз болып калады. Болса да заманымыздынъ бир ямагат-экономикалык туьзилистен баскаларына коьшуьви яшав турмысымызды туьрлентуьви мен бирге, коьп ягыннан аьдетлеримизди эм боьтен де бизим кылык-хасиетлеримизди туьрлентеди. Соны ман байланыста бизге заман-заманы ман ата-бабаларымыздынъ, Ислам динимиздинъ аьдет асабалыгына эс этуьв керегеди.

Ислам дини бизди эсли аьдемлерге сый эм оьрмет этпеге уьйретуьви мен бирге, оларга зарар этпеске яде олардынъ янында кайдай ды бир артыклыгымызды коьрсетпеске шакырады. Мухаммад пайхамбар (Алла оны саламласын эм разыласын) булай деп айткан: «Бизим ясларга ийгилик йорамаган эм ясуьйкенлеримизди сыйламаган аьдем бизим сырамыздан тувыл. Кайсы бир аьдемлер билимсизлигиннен, ийги хасиет-кылыгы йоклыктан яде кайдай ды бир баска себеплерден тура бу йорыкты тутпайтаганы олай да маьнели тувыл. Ама бу ерде бир зат аян – ол ясуьйкенлерге тийисли сый эм эс беруьв деген Исламда сондай да маьнели аьдетти аьдемлер эсине дайым да салып турув.

Мухаммад пайхамбар (Алла оны саламласын эм разыласын) тагы да булай деген: «Ким, ясуьйкенлерине тийисли сый этип, олар акында каьр шеккен болса, сога Алла-Таала ол аьдем оьзи картайганда онынъ акында каьр шегетаган инсанды йиберер». Киели Куран китабининъ уллы маьнелерининъ бириси деп ол карт аьдемлерге, боьтен де оьз ата-ананъа, оларга эндигиси ювык аьдемлерининъ карав беруьви айлак та керегетаган ясына етискен шагында эс бермеге тарыгы акында айтады. Сонынъ уьшин балалардынъ борышы оларды сол шаклы йыллар узагында колтыклап келген ювык аьдемлери акында каьр шегуьв болады.

Алла-Таала Куран китабинде: «Яхшылыкка явап орынына яхшылыктан оьзге бир зат сама кайтарылама экен?» – деп сораган.

Аявлы, дин кардашлар, эгер сиз ясуьйкенлерге оьзинъиздинъ сыйынъызды коьрсететаган болсанъыз, ол заман сиз Алла-Тааладынъ Оьзине сыйынъызды коьрсетесиз. Пайхамбар (Алла оны саламласын эм разыласын) булай деген: «Шашлары эм самайлары агарган мусылман аьдемине сый-оьрмет этуьв – ол Алла-Таалага сый-оьрмет этуьв».

Эсли карт аьдемлер коьп йыллар узагында уьйкен яшав эм ис сулыбын, билим йыйганлар. Оьз аьрекетинде олар сол билимлерин эм сулыпларын кулланадылар, эм эгер сиз олар ман катнасаятып, олар ман маслагат этсенъиз, сиз соьйтип оьз ягынъыздан тек аьруьв хасиетинъизди тувыл, ама соны ман бирге акыллыгынъызды да коьрсетесиз. Ол затты сиз оьз ислеринъизде эм алган карарларынъызда сезерсиз эм сиз оьз яшавынъызда разылык табарсыз. Ислам эдабы бойынша сиз ас мезгилинде ашамага олтыраятып, дайым да ясуьйкенлерге тоьрден орын берсенъиз, капыдан шыгаятканда яде киреятканда ал деп оларды алдыга йиберсенъиз, оларга онъайлы эм олардынъ ясына эм яшав сулыбына коьре оьзлерине тийисли оьрмет этсенъиз, сол зат дурыс деп саналады.

Хашим бин Умра оьзининъ атасынынъ булай деген соьзлерин бизге еткерген: «Бир кере Абу Хурейра бир аьдемнинъ баска аьдем алдында юрип барганын коьрген. Ол сонда алдында юрип бараяткан аьдемнен: «Сенинъ артынъдагы аьдем сага ким болады?» – деп сораган. Ол аьдем ога: «Бу меним атам», – деп яваплаган. Сонда Абу Хурейра ога: «Онынъ алдында бир де юрме, ол олтырганша, оннан алдын олтырма, эм оны аты ман бир де атама», – деген.

Ясуьйкенлерди, эсли аьдемлерди бааламага эм сыйламага керек. О, мусылманлар, картлар ман катнасувынъызда йогарыда айтылган йорыкларды тутынъыз. Аьр заман да оьз-оьзинъизге сонынъ акында айтынъыз эм сол аьдетке оьз балаларынъызды да уьйретинъиз. Сизинъ аталарынъыздынъ эм аналарынъыздынъ ыхтыярларын мутпанъыз, неге десе олардынъ сизинъ алдынъызда ыхтыярлары бек уьйкен. Ясуьйкенлерди сыйлав аьдетти аьр заман да тутайык, соьйтип Кудайымыздынъ оьзимизге разылыгын казанайык.

А.Муллаева,

Терекли-Мектеб авыл межигитиндеги Ногай район хатын-кызлар билимлендируьв боьлигининъ етекшиси.

Исси яз куьнлеринде отка сак болынъыз

Быйылгы язымыздынъ экинши энъ исси болатаган шагы да оьтип барады. Бу яз шилле вакыты кайсы заманда да Ногай шоьллигинде йогары кургаклыгы, явын-шашынсыз, еллер эсуьви мен белгили заман. Сондай куьнлерде кырларда йыйылатаган аслык, пишен-ем, отлаклардагы кавраган оьлен, ыхтыярсыз тоьгилген кокыс, орман йолаклары бир ушкын оттан янып соьнмеге болады.

Айтпага, тек быйылдынъ басыннан алып Южно-Сухокумск, Тарумов эм Ногай районларынынъ ерлеринде 10 кере кавраган оьленлерден от туьсуьвлер болганы эсапка алынган. Коьп аьллерде сондай вайымсызлык авыр баьле-казага йолыктырмага болады. От орманлыкларга, хозяйстволык курылысларына, турак эм турак тувыл меканларына шапшыйды. Кырда кавраган оьленлер мылтыгот кимик тез янып, отлакларды санавлы минуталардан ялап салады.

Ким сондай от туьсуьвлерге куьнали? Коьп аьллерде – таьмеки тартувшылар. Соьндирилмей йол шетиндеги кавраган оьленге тасланган шырпы яде таьмекидинъ туьпшиги тезден камылып кетип, кырларга уьйкен зарар келтиреди. От туьсуьвге карсылык этуьвши службасынынъ куллыкшыларына балалардынъ от пан ойнавлары да хыйлы маьселе тувдырады.

Яздынъ келуьви мен бирге коьп аьдемлер орманларга ял алмага барадылар. Бу ерде соьндирилмеген от ошагы, тасланган таьмеки туьпшиклери, шырпы уьйкен баьлеге аькелмеге болады. Кургаклы шилле куьнлеринде отлакларга, орманлыкларга бир кишкей от ушкыныннан да уьйкен от туьспеге болады.

Исси эм кургак елли яй куьнлеринде толтырувшы власть эм ерли самоуправление органларынынъ карары бойынша айырым ерлерде от ягувлар, от туьсуьвге келтирмеге болатаган куллыклар, пеш ягувлар эм сондай баска ислер кесек заманга токтатыладылар. Сондай заманда авыл ерлеринде ерли яшавшылардынъ эм оьз эркли пожарный куьплердинъ куьшлери мен каравыл юритилмеге тийисли. Солай ок керекли сув тасувшы эм ер казувшы техника да аьзир этилинмеге, яшавшылар арасында от туьсуьв кавыфсызлыгы акында анълатув ислер юритилмеге тарык.

От туьсуьв кавыфсызлык йорыклары бойынша кокысларды, ящиклерди меканлар эм курылыслардан 50 метрге эрек аькетип, сонынъ уьшин айырым белгиленген ерлерде эм канагатлавшы аьдемлердинъ каты коьз тергеви астында якпага керек. От туьсуьв кавыфсызлык йорыкларын бузганы уьшин Россия Федерациясынынъ законлары бойынша административлик, солай ок уголовлык яваплык каралады.

Южно-Сухокумск кала, Тарумов эм

Ногай районларынынъ ДР бойынша

Россия МЧС боьлиги. 

8-ой внеочередной сессии Собрания депутатов муниципального района «Ногайский район» Республики Дагестан 6-го созыва

24 июля 2017г. № 34

о проведении повторного конкурса по отбору кандидатур на должность Главы МР «Ногайский район» Республики Дагестан

В соответствии со статьей 36 Федерального закона от 06.10.200З № 131-ФЗ «Об общих принципах организации мecтнoгo caмоуправления в Российской Федерации», статьи 28 Устава МР «Ногайский район» Республики Дагестан, Регламента Собрания депутатов муниципального района «Ногайский район», пунктами 2 и 3 части 2 главыI 3, части 6 главы 6 Положения о порядке проведения конкурса по отбору кандидатур на должность Главы МР «Ногайский район», Протокола конкурсной комиссии от 19 июля 2017 года №11, Собрание депутатов муниципального района «Ногайский район»

РЕШИЛО:

1.Объявить повторный конкурс по отбору кандидатур на должность Главы муниципального района «Ногайский район» Республики Дагестан в соответствии с условиями проведения конкурса.

2. Установить дату и время проведения конкурса 18 августа 2017года в 10 часов 00 минут. Место проведения конкурса – здание администрации МО «Ногайский район» Республики Дагестан по адресу: РД, Ногайский район, с.Терекли-Мектеб, ул.К.Маркса, д.15.

3. Определить срок приема документов для участия в конкурсе с 28 июля по 16 августа 2017 года. Документы для участия в конкурсе предоставляются в здании администрации МО «Ногайски район» (2 этаж, кабинет Председателя Собрания депутатов МР «Ногайский район» РД, телефон 55-33-50).

4.Направить копию настоящего решения в конкурсную комиссию по замещению должности Главы муниципального района «Ногайский район РД.

5.Опубликовать (обнародовать) настоящее  решение на страницах общественно-политической газеты «Голос степи» и на официальном сайте администрации МО «Ногайский район».

Председатель Собрания депутатов МР «Ногайски район»

Р.Насыров.

8-ой внеочередной сессии Собрания депутатов муниципального района «Ногайский район» Республики Дагестан б-го созыва

24 июля 2017г.  № 35

Об утверждении Порядка организации и осуществления муниципального контроля за обеспечением сохранности автомобильных дорог местного значения муниципального образования МО «Ногайский район».

В соответствии с Федеральным законом от 06.10.2003 № 13I-ФЗ «Об общих принципах организации местного самоуправления в Российской Федерации», Федеральным законом от 08.11.2007 № 257-ФЗ  «Об авroмобильных дорогах и о дорожной деятельности в Российской Федерации и о внесении изменений в отдельные законодательные акты Российской Федерации», Федеральным законом от 26.12.2008 № 294·ФЗ «О защите прав юридических лиц и индивидуальных предпринимателей при осуществлении государственного контроля (надзора) и мунинипального контроля», Уставом муниципального образования  «Ногайский район», рассмотрев обращение Главы администирации МО «Ногайский район» от 20.07.2017, Собрание депутатов МО «Ногайский район»

РЕШИЛО:

1. Утвердить Порядок организации и осуществления муниципального контроля за обеспечением сохранности автомобильных дорог местного значения муниципального образования «Ногайский район».

2. Обнародовать (опубликовать) настоящее решение на сайте МО «Ногайский район» и на информационных стендах.

3.Настоящее решение вступает в силу со дня его официального опубликования.

Буьгуьнлерде казанылган тыншаювында болган ис ветеранларынынъ яшавында да арада кувнаклы эстеликли куьнлери болады. Соьйтип янъыларда Ногай район орталыгы Терекли-Мектеб авыл яшавшысы, иш ислер органынынъ ветераны Оразали Курман увылы Мемековка шатлыклы аьлде Россия иш ислер эм иш аьскерлер ветеранлар совети атыннан Сый грамотасы эм КПРФ Орталык комитетининъ Уллы Октябрь социалист революциясынынъ 100 йыллыгына шыгарылган эстеликли медали тапшырылган. Дурысында, О.Мемеков район иш ислер тармагында 30 йылдан артык заман ислеп, 13 патшалык савгаларын казанган.

Оразали Курман увылы аьлиги замандагы яшавын ямагат куллыгы ман байланыстырган. Ол буьгуьнлерде КПРФ Ногай ерли боьлигининъ секретари, ДР Халк Йыйынынынъ депутаты Мурзадин Авезовтынъ Ямагат приемныйынынъ етекшиси.

М.Юнусов.

Суьвретте: О.Мемеков. 

Ол мага тек ис йолдас болып калмайды

Аьдем иси мен ярасык, ис орын аьдемди ярасыкламайды, аьдем ис орынды ярасыклайды деп те, тагы да коьп мактав соьзлер де косып онынъ акында айтпага болаяк эди. Тек онынъ ис аьрекети баьримиздинъ коьз алдымызда, бизим газетамыздынъ бетлеринде. А шаир кимик онынъ ятлавларына баады адабиат пан каьр шегетаганлар берер.

Аьли меним соьзим тез арада оьзининъ мерекесин белгилейтаган, меним ис йолдасым, тамгамызга коьре – аьптем (биз ногайлар арасында кенъ белгили- кыпшак ырувдан), яшав бойынша яныма ювык аьдемлеримнинъ бириси – Гульфира Абудин кызы Бекмуратова акында. Мен йогарыда белгилеп озганлай, онынъ акында ол кайдай шаир, журналист экенин айтпага ниетим йок. Мен ол кайдай аьдем экени акында айтпага суьемен. Дурысынша айтканда, мен оны кайтип коьремен эм бизим катнаслыгымыз акында.

Аьр бир тири аьдемде аьруьв де, яман да касиетлер болмай болмайды. Аьдем кайтип шалысса да, баьрине де ярап та, ярамай да болмайды.  Гульфира да – сондай тири яны ман, оьзине келисли байыр касиетлери мен аьдем.

Онынъ да мактавга тийисли, тийиссиз касиетлери де бар.

Гульфира мага оьзининъ аз сырларын айтпаган.

– Мен яшавым бойынша акмаклык йиберген ерлерим де болган, – деген соьзлери меним эсимде, тек ол намартлык эткен, этеек аьдемлер саныннан бир де болмаган эм мен оны танып, болмаяк.

Гульфирадынъ ийги касиетлерининъ бириси – кыйынлыкка йолыккан аьдемге юрек сызлавы ман каравы эм коллыннан келген коьмегин этуьви. Ога бир сорав ман, тилек пен янаскан аьдемнинъ бир де йигери йыгылмаягы акында да йигерлик пен айтпага боламан. Ол карамас ога тилейтаган аьдемнинъ ясы уьйкенлигине де, кишкейлигине де. Гульфирага баьри де уьйкен аьриптен аьдем. Бу ерде эсиме бир неше йыллар артта казага йолыккан онлаган яслардынъ яшавлары (йол-юрис катесинде) курманлык болганы туьсип кетти. Сол куьн оьзининъ аьлеметлиги мен де эсте калган. Аьлеметлиги сол эди, увылларын, кызларын, ювык аьдемлерин йойганлар ман бирге сыгылысып, куьн де йылагандай сезиледи. Эртенги танънан алып, токтавсыз ямгыр да явады. Гульфира да баьри таныган аьдемлер мен бирге, бизим аьдетимизге коьре, дуа берип келип, конъилсиз олтырды. Сол куьн мен бирге онынъ да сав куьн узагында салпырап олтырганы коьз алдымда. Мен сол коьплерге кайгылы куьнди неге эсиме алдым? Аьр бир аьдемде де кайгылы да, куванышка толы куьнлер де боладылар. Тек аьр бир, оьзине ювык болмаган, аьдемнинъ авырувын, кайгысын оьзинъдикиндей этип, юрегинънен оьткеруьв, кайсы аьдемге де келисли тувыл, меним ойыма коьре, юреги болган, таза яны болган аьдем болмаса. Сол куьн мен байланыслы онынъ ятлавы да бар.

– Тас ярылып, танъ атпастай куьн тувып,

Кайгылардан ынъкылдайды данъылым, – деп баслайды ол сол ятлавын.

Мен оьзим де Гульфира ман кайгымды да, куванышлы куьнлеримди де боьлмеге суьемен. Ол мага терислигимди де коьрсетип айтып болады (сол зат бизим аьр биримизде бар), ийги маслагатын да керек ерде береди. Ис аьрекетиме коьре де неше де онынъ коьмеги мага тийген. Меним балаларым да Гульфирага бир тартынмай, Купу-абай деп, оьз тилеклерин айтпага да болады. Бу ерде эсиме кишкей кызымнынъ айтканы: «Купу-абай, Купу-абай, калай коьп айтып турасыз, Амина (ол меним экинши кызым) онынъ баласы ма?» – деп айтып йибергени туьседи. Ол балаларды бек куьшли суьеди, балалар да оны суьедилер. Орамынынъ балаларына да ол эм эней эм, тетей.

Гульфира Абудин кызы Бекмуратова акында коьп ийги соьзлер айтып, онынъ аьруьв касиетлерин келтирип, мысаллар да келтирмеге болады. Тек аьр бир оны ман катнаскан аьдем онынъ акында ийги соьзин айтпай да болмайды.

Меним ога буьгуьнги йоравларымнынъ энъ бириншиси – сен алдыда да буьгуьнги бар аьдемшилигинъди йоймасанъ, босына яшадым деп айтып болмаяксынъ. Элбетте, ийги ярык яшавды, узак наьсипли оьмирди, мен сага, яныма ювык аьдемлеримнинъ бириси – Гульфира, сагынмай болмайман.

Г.Сагиндикова,

РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.

Суьвретте: Г.Бекмуратова.

Окытувшылар уьшин

Буьгуьнлерде ФГОС-ы (Федераллык оькиметлик билимлендируьв стандарты) окувшыларга билим алмага бирдей амалларды, олардынъ аьр бирине йогары етимислерди таппага эм онынъ негизинде окытувды аьр бир окувшыдынъ билимине коьре озгармага амал береди. Бу эсапты шешуьвде ана тилдинъ маьнеси уьйкен. Окытувшыдынъ ярдамы ман балалар ана тилинде тувра соьйлеп, окыганларын анълап эм дурыс язып уьйренмеге, аьр бир деристе соьз байлыкларын оьстирмеге, оьз тиллерининъ авызлама эм язба амалларынынъ баскалыкларын билмеге кереклер. Бу талапларды толтырар уьшин, окувшылардынъ ясларына эм билимлерине каратылган китаплер баспаланадылар. Бу заманда КЧР-дынъ билимлендируьв эм илми министерствосы мектеблер уьшин окув китаплерди баспадан шыгарувга керекли эс береди. 2010-ншы йылдан баслап, аьр бир миллет – ногай, карашай, шеркеш, абаза тиллеринде – туьзетилип, янъыртылып, толтырылып китаплер, «Методикалык кулланмалар» («Тувган тилден дерислер») баспаланадылар. Мысалы: аьр бир класста балаларды дурыс окувга эм язувга уьйретуьв амаллары тербиялав ислери мен тар байланыста барадылар. 1-нши класс уьшин туьзилген «Элиппе» Адыгей Республикасынынъ бас каласы Майкопта 2014-нши йылда дуныя коьрген. Онынъ авторлары: педагогикалык илмилерининъ кандидаты, халк билимлендируьвининъ отличниги, КЧРИПКРО-нынъ карашай-балкар эм ногай тиллер эм адабиатлар кафедрасынынъ доценти С.Аюбова, РФ йогары кеспилик билимлендируьвининъ сыйлы куллыкшысы КЧРГП колледжининъ окытувшысы Мая Сефербиевна Кубанова. Элиппеге «Методикалык кулланмады» С.Аюбова язган. Ол Майкоптынъ ООО «Полиграф – ЮГ» деген китап баспасында 2016-ншы йылда шыккан. Автор методикалык кулланмадынъ басында окытувшыга каратылган «Кирис соьзин» орынластырган. Мунда ол кулланмадынъ окытувшы уьшин уьйкен маьнеси бар экенин айтады. Китап С.Аюбовадынъ эм М.Кубановадынъ ногай тилинде шыккан «Элиппесине» эм «Язув уьлгилери» бирге комплексли кулланувга каратылган. Шыгармадынъ энъ де маьнели борышы – ол биринши класска келген балаларды анълавлы окып, дурыс язып уьйретуьв, окувшылардынъ соьйлев эм язув сулыпларын оьстируьв, соьзлик байлыкларын теренлетуьв эм окувга кызыксынувды тувдырув болады. Окувшыларды окытып эм яздырып уьйретуьв ислер мен бирге тар байланыста каныгыслы тербиялав куллыклары да бирге барадылар. Биринши куьнлерден баслап, оларда аьдемшилик, эдаплык касиетлер де тербияланадылар. Окув йылынынъ бойында озгарылаяк аьр бир дерис балалардынъ тек окув эм язув сулыпларын оьстирип калмай, олардынъ тоьгерегиндеги яшав акында билимлерин теренлетпеге, арттырмага, куллыкты суьюв сезимлерин тувдырмага каратылган. «Элиппединъ» эм «Язув уьлгилерининъ» аьр бир бетиндеги кызыклы затлар (материаллар) йогарда коьрсетилген мыратларды толтырмага амал бередилер. Олардынъ темалары булар: «Тувган Эл», «Мектеб», «Кала», «Йыл шаклары», «Айванлар дуныясы»…  Окувшылардынъ соьйлев тиллерин байытар уьшин юмаклар, айтувлар эм такпаклар, янъылтпалар, санамавлар берилгенлер. 2-нши класс уьшин «Тувган тил» 2014 йылда Черкессктинъ китап баспасында шыккан, авторлары: С.Кукаева, филология илмилерининъ кандидаты, доцент, КЧИГИ-динъ бас илми куллыкшысы эм Д.К.Джанбидаева.

Китапке «Методикалык» кулланмады Сафият Алиевна Кукаева язган. Бу куллык Майкоптынъ китап баспасында ярык коьрген. «Методикалык кулланмадынъ» авторы Сафият Алиевна язган куллыгында мектебтинъ эм окувшы балалардынъ яшавы эм каьрлери, окувлары, олардынъ бири-бири мен дослыгы, бир-бирлерине этетаган ярдамлары акында бу хабарларда эм ятлавларда айлак дурыс ашыклайды. Программа ман бу «Методикалык кулланмага» кирген шыгармалардынъ окув эм тербиялав уьшин маьнелери уьйкен. Балалар оларды окыганда эм айырганда, аьр бириси тексттеги геройларга усамага шалысадылар, олар кыйынлы аьлге калса, кайгырадылар. С.А.Кукаева оьзининъ кулланмасында балалардынъ табиатты суьюв, оны зыяншылардан саклав сезимлерин кеплевге, тербиялавга, йыл шаклары (кыс, язлык, яз, куьз) акындагы билимлерин теренлетуьвге айырым эс эткен. Балалар окытувшыдынъ ярдамы ман оьзлерининъ толтырган аьр бир куллыгына, окыган аьр бир шыгармасына дурыс карап, оьз баасын берип уьйренедилер. «Окувшылардынъ ойлав, соьйлев, окув, язув аьрекетлери, акыл оьткирликлери эм тил байлыклары ата- бабалар соьйлеген тилде оьспеге кереклер», – дейди китаптинъ авторы. 3 класс уьшин «Тувган тил» китаби 2010-нши йылда Черкессктинъ китап баспасында шыккан, авторлары: филология илмилерининъ кандидаты Софья Абдул- Хамидовна Калмыкова, КЧР илмисининъ сыйлы куллыкшысы; «РФ-тынъ сыйлы окытувшысы», доцент Капой Махмудовна Капаева, КЧР китап баспасынынъ ногай боьлигининъ редакторы. Китапке «Методикалык кулланмады» К.М.Капаева язган. Ол Майкоптынъ ООО «Полиграф-ЮГ» деген китап баспасында 2016-ншы йылда дуныя коьрген. – Окувшылардынъ деристе катнасувын оьстирмеге, сонъ бегитпеге, окылган асарлардынъ маьнесин дурыс анълап, хабарлап уьйренмеге кулланмада баьри шартлар да бар, – дейди автор. Янъы темады анълатув уьшин, озган материалды бегитуьв уьшин, туьрли окув аьрекетлерин кеплев уьшин аьр бир деристинъ планы буьгуьнги алдышы педагогикалык талапларына яваплайды. Аьдемге алган билимин, сулыбын, баьри яктан да билген затларын келеектеги яшавында кулланмага аьзирлевде адабиат ярдам этеди. Китап – тербиялавда энъ куьшли окытувшы. Сонынъ уьшин мектебте окытувшыдынъ энъ биринши борышы – китап окувды суьйдируьв. 4-нши класс уьшин «Тувган тил» китаби 2012-нши йылда Майкоптынъ ООО «Полиграф-ЮГ» деген китап баспасында шыккан, онынъ туьзуьвшиси бу сыдыралардынъ авторы болады. 4-нши класстынъ окувшыларына окымага эм тексттинъ уьстинде туьрли ислер озгармага, яттан уьйренмеге хыйлы шыгармалар берилгенлер. Олар туьрли жанрларга язылып, «Тувган тил» китаптинъ 11 уьйкен боьлигинде орынластырылганлар. Олар аьр бир боьликтинъ ишине кирген шыгармалардынъ маьнелерине коьре аталганлар: «Куьз», «Кыс», «Язлык» эм баскалар. Айтылган боьликлерге кирген шыгармалар окувшыларды яшавларында тувра йолга туспарламага амал берееклер. Олар М.Курманалиевтинъ «Тувган Элим деп санайман», С.Капаевтинъ «Аьжи-Кала», Б.Баисовтынъ «Онынъ аты Асан эди», Г.Мурзаевадынъ «Картлыкты сыйла» деген эм оьзге шыгармалар. Окытувшы аьр бир деристе окувшыга озган темаларды арт кайтарып, соьзлик уьстинде белсенли ислетип, окувшыга окыган затынынъ акында оьз ойын айттырып, окылганды толысынша уьйретип, билим мырадын кеплеп уьйретпеге керек.

Окытувшы тувган тил дерислеринде, темага келискенине коьре, мунавдай коьрсетпелерди кулланмага керек: интерактивли такта, язувшыдынъ, шайирдинъ портретлери, диафильмлер, грамзаписьлер, магнитофон, телевизор, радио, дурбатлар… Бу «Методикалык кулланмада» 4 класс уьшин берилген окув дерислери акында коьрсетилген ислердинъ баьриси де уьлги кепте берилгенлер. Окытувшы оьзининъ окытув эм тербиялав куллыгында окувшыларынынъ билимлерине коьре, берилген ислердинъ баьрин де оьзинше туьрлендирмеге яде баска туьрли йосыклар ман озгармага болаяк. Айтылган китаплердинъ уьстинде белсенли каьр шеккен авторларга – халк ярыкландырувшыларына – яшавларында коьп яхшылыкларды, берк ден савлыкты, узак оьмирди, ошакларына таьвесилмес наьсипти, халк билимлендируьв исине этетаган авыр, ама оьрметли ислеринде тагы да уьйкен етимислерди сагынамыз.

 Насипхан Даулова,

 Россиядынъ журналистлер Союзынынъ агзасы, КЧР сыйлы окытувшысы.

Аяк сув болув – ол маскара тувыл.Сув болган аяклар тонъып баслайдылар, оннан сонъ сувык тиювге де узак тувыл. Аякларынъ сув болган болса, авырувынъ да келмесе – не зат этпеге керек? Сув болган аякка тез арада коьмек этуьвдинъ йосыклары бар.

Эгер сиз аякларынъызды орамда сув эткен болсанъыз эм аяк кийимди авыстырув уьшин уьйге бармага узак болса, эки целлофан пакет сатып алынъыз эм аягынъызга кийинъиз, сонъ аяк кийиминъинъизди де киймеге боласыз. Бу йосыкты, аяклары сув болганда, анъшылар эм балыкшылар кулланадылар. Бу йосык баска кыйын аьллерде де ярдам этпеге болады. Бу маслагат коьп аьдемлерге коьмек эткен!

Уьйге келип, аягынъызды тенъиз туз  яде горчица  куйылган савытка салынъыз, сонъ аякларынъызга йылы шорап кийинъиз. Бу зат сизди сувык тиювден де саклар, артрит авырувдынъ да алдын шалар.

КОМПЬЮТЕР КЛАВИАТУРАСЫН ТАЗАЛАЙМЫЗ

Компьютер клавиатурасы арасында шанъ, кокыс  йыйылады, неге десе биревлер компьютердинъ касында асларын да ашайдылар. Компьютер клавиатурасын шанънан тазаламага сырлайтаган щетка ман (оьзек те, янъысы ман) онъайлы. Соьйтип, жалюзилердинъ пластиналарын да шанънан тазаламага тыныш.

Бизим маслагатымыз, оьзек те,  олай да кылыплы тувыл. Ама кулланмага тыныш. Клавиатурады шанъ аз бассын уьшин, куллык этпейтаган заманда оны шыт пан ябув керек.