ГУЛЬШААР ШАНДАКОВА

Сол заманда мен анамды бек аяп алдым. Атам да оны билгенинше тыншайтты. «Заманы ман баьри зат та ийгиленер, биз де аьдемлердей болып яшап баслармыз»,- деди ол анама. Олар меним акымда да соьйледилер. «Рустамнынъ йылы этиклери йок, кара кыста да резин этиклер кийип юреди. Алинадынъ да йылы кийимлери йок»,- деп оьз кайгысын билдирди анам. Сонъ ол оьзининъ курсагына карап:»Тезден аьелимиздинъ саны тагы да оьсеек. Сонъ сенинъ токсан маьнетлик кыйын акынъа кайтип яшаякпыз? Неше йылдан бери бизге баргыларды тоьлемейдилер, совхоздынъ етекшилери бизди алдап-сулдап юредилер. Аь сен келесинъ де эки колынъды кавыстырып олтырасынъ. Районнынъ орталыгына барып дурыслыкты излетагы»,- деди эм тагы да сылкылдады.

— Оларга не зат анълатып болаяк. Белгилисинше, карга каргадынъ коьзин шукымайды. Дурыс, оькиметке юн сатув планды биз артыгы ман толтырганмыз,- деп куьрсинди атам.

Меним атам-анам кенъескенлерининъ арасында мен уйкыга коьмилдим. Эртенъликте мен ушып турдым, неге десе атам отарды баска якка коьширеек эди, мен ога коьмек этпеге керек эдим. Турсам турайым, атам кетипти эди. Мен айлак мунъайып, анама барып ябыстым.

— Улым, атанъ сенинъ таьтли уйкынъды бузбага суьймеди,- деди анам эм артынсыра: -Руслан, сен баьри сабакларынъды да эткенсинъме?- деп сорады.

— Аьше, мама. Буьгуьн мен школага эрте бармага керекпен, неге десе деристе биз эркин темага сочинение язаякпыз. А мен сочинение язбага бек

суьемен. Окытувшылар да мени бек мактайдылар, сенинъ «бай тилинъ бар» деп айтадылар. Дурыс, мен коьп грамматикалык янъылыслар йиберемен,- дедим мен анама, етиспевликлеримди де ясырмай.

Ама школага бармага аьли де эрте эди эм мен шоьлге барып кезинмеге токтастым. Онда мен карындасым Алинкага деп шешекейлер йыйдым, ер йийлеклер изледим. Шоьлдинъ кумы бек исси эди. Сол себептен мен терекке миндим эм бутаклардынъ бирисинде онъайлы ерлестим. Тереклердинъ бирисиннен мен отарды сувгарып турган атамды да коьрдим. Спартак ийтимиз шашылган койларды бир терге йыйюв ман каьрлей эди. Сосы акыллы ийтти бизим аьелде баьриси де суьетаган эди. Ол тек соьйлеп билмейди. Сол затты коьрген сонъ мен теректен каргып туьстим эм койлар бетке карап шаптым. Меним касымнан уьйкен тезлик пен УАЗ эм КамАЗ маркалы автомашиналар озып кеттилер.

Коьликлер атамнынъ касында токтадылар, автомашинадынъ ишиннен бир кисилер шыктылар эм атамды тоьбелеп басладылар. Олардынъ бирисин мен сол саьатлей таныдым. Ол совхоздынъ аьвелги зоотехниги, тутнактан янъы шыккан Саид эди. Мен бек корктым эм «Атам!» деп ышкынып кышкырдым. Атам мени коьрди эм «Ясырын» дегенди ымлап анълатты. Мен койы ювсаннынъ ишинде ясырындым. Мен ясырынган ерде баьри зат та, колдынъ аясындадай болып, коьрине эди.

— Юз койды мага аьруьвлик пен бергинъ келмейди, солайма?- деп, туькиршигин шашыратып бакыра эди атама Саид. – Ол заманда мен баьри койларынъды тартып аларман, кошарынъды ягарман. Коьресинъме, мен тутнактан шыкканман. Мен онда он йыл олтыраяктай коьрген эдинъме? Мендейлердинъ аьр ерде де оьз аьдемлери бар.

Саид ашувлы куьлди, онынъ алтын тислери куьннинъ саьвлесинде шагаластылар.

— Азиз, аьруьв яшаяк болсанъ, аьдемлер мен келисип билмеге керек. Мен алай да-булай да савлай койларынъды алаякпан. Бирев де бир зат та билеек тувыл, а сени тутнакка йиберееклер,- де бардыра берди соьзин аьвелги зоотехник.

— Сен ондай ийтликти этпессинъ, Саид,- деди атам, бурыныннан агатаган канды суьрте берип.

— Коьрерсинъ, Азиз, этеекпен. Мен сендей болып яланъашлыкта яшагым келмейди. Мен оьзиме эки шарлаклы уьйкен уьй салаякпан, автомашина алаякпан. Оннан сонъ сенинъ пишенъ Фатимадай ийги кыскаяклыга уьйленеекпен.

— Сен меним бийкемнинъ атын козгама, наьлет!

— Мен эркинликке шыкканман. Не суьйсем, соны этеекпен! – деди Саид эм саркылдап куьлди.

Саид пан келген аьдемлер койларды автомашинага тиеп басладылар. Атам оларга орав этпеге атылды, мылтыгын каракларга тускады. Саид атама кандалайдай ябысты, онынъ колын бурады. Сонъ мылтыктынъ атылувы эситилди, атам ерге тымалады. Ога ярдам эталмайтаганым уьшин мен сыгынып йыладым, ышкынып кышкырыкладым. Койларды, асыкпай, тиеп болган сонъ, караклар коьликке минип йогалдылар.

Олар коьзден тайган сонъ, мен ерде сулайып яткан атамнынъ касына ювырып келдим. Атамнынъ ярасыннан кан, кишкей шокырактай, ага эди.

— Атам-ав,тилеймен, оьлме, — деп сыгылып йыладым мен, атамнынъ колын сыйпай берип.

— Улым,- деди атам эм, айтпага суьйген соьзлерин айта алмай, коьзлерин юмды.

Мен атамнынъ касында яткан пышакты коьрдим эм оны ерден коьтердим. Онынъ сабында «А.С.А.» деген арыплар ойылып язылган эдилер.

— Улым, авылга тез болып ет, болган затты ямагатка билдир,- деп сыбырдады атам – Караклар узакка кете алмаслар.

Шапкылап, тынысым битип, мен авылга еттим. Коьрген аьдемлерге болган затларды айттым. Меним конъысым атамды больницага элтемеге суьймеди. Ол оьзининъ басшысынынъ тойына бараяк эди. Меним анам йылай бере атты арбага екти.

— Ай, кайдай баьле. Аллау-таала, бизге ярдам эт!-деп бозлай эди анам.

Биз район орталыгында орынласкан больницага еткенше, язык атам ян берди. Врачлардынъ беркитуьвинше, биз оны больницага бек кеш еткергенмиз, сол себепли атам бек коьп кан йойган. Сосы кайгыдан анам

замансыз бала тапты, саьбий оьли болып тувды. «Кеде бала эди.Сенинъ кишкей бебенъ болмага болаяк эди»,- дедилер мага врачлар.

Сол заманда мен ата уьшин оьш алмага токтастым, оьзим оьзиме ант эттим. Атамды калай оьлтиргенлерин уьйде анама айттым.

-Сен ол затты эш бир инсанга да айтпа. Бизге ким ынанаяк,- деп ол тагы да йылады.

— Неге, анам? Пышак ша? Онда Акрамов Саид Акрамовичтинъ белгилери бар ша. Сол себепли пышак оныкы. Милиция куллыкшылары оны сол саьтлей белгилемеге болаяклар,- дедим мен, анамды сендиреек болып.

— Йок, улым, биз пышакты теренге ясырмага керекпиз.Ол бизге тек кайгы аькелеек. Яшавды коьрген аьдемге тынъла, яным,- деди анам.

— Йок, айып этпе, анам, мен бу пышакты биревге де бермеекпен. Мен оны, эш бирев де таппастай этип, ясырарман,- деп тынышландырдым мен анамды.

Атам оьлген сонъ анам авыршанъ болды, азып-тозып калды. Оьз заманында меним анам авылдынъ энъ ыспай кыскаяклыларынынъ бириси деп саналатаган эди. Оны тогыз авылдынъ йигитлери айттыратаган эдилер. Олардынъ ишинде бек онъайлы яшайтаганлар да бар эдилер. Ама меним анам Фатима оьзининъ колын атам Азизге берди. Саид Акрамов атам ман анамнынъ наьсипли яшавын бузбага суьйди: «Мен Фатимады урлаган эдим, ол мени мен бир неше кеше конган» деген ялган хабарды да йиберди. Ама ол уятсыз алдав атам ман анам арасына сувыклык салмады, олар, авылдасларын сукландырып, наьсипли эм татым яшадылар.

Атам оьлгеннен сонъ коьплеген йыллар оздылар. Атам дуныяда яшамагандай болып калды. Саид та оьз кыянатлыгы уьшин яваплыкка тартылмады. Ол заманда мен 12, Алинка – 10 ясында эдик. Авырыган себепли анам куллык та этеалмады, биз йылдан-йылга ярлы яшап басладык. Бизге баьри зат та етиспейтаган эдик.

Атам оьлгеннен сонъ мен тутылыгып баслаган эдим. Сол себепли мен аьдемлер мен соьйлемеге уялатаган эдим эм дайым карындасым Алинка ман юретаган эдим. Ол меним уьшин оьзгелер мен соьйлейтаган эди. Баскаша айтканда, Алина меним тилмашым эди. Ол бек акыр кыз эди, оьзиннен уьйкен балаларды да тоьбелейтаган эди.

Биз ерли школада бирге окыйтаган эдик. 1941-45 йылларда школадынъ меканында аьскершилик госпиталь орынласкан эди. Школадынъ тувра янында бийиклев бар эди.Кыста балалар бу бийиклевден шана ман тайысып ойнайтаган эдилер. Сол бийиклевде Элимизди явдан коршалавда янларын берген аьскершилер коьмилгенлер деген хабар юретаган эди. Сол себепли мен саьбийлерди бийиклевден шана ман тайыспага йибермейтаган эдим.

— Онда бизим аьскершилер коьмилген. Белки, меним атайым да мунда ята болар. А биз келемиз де кие ерди таптаймыз,- дейтаган эдим мен йолдасларыма.

Оькинишке, коьбинше аьлде олар мени тынъламайтаган эдилер.Балалар мага коьбинше: «Яп авызынъды, тылкав «,-деп коятаган эдилер.Сондай увлы соьзлерди эситкен сонъ, мен, мунъайып уьйге кайтатаган эдим. Алинка сол саьатлей ок меним хатеримди калдырган балаларды тоьбелемеге кететаган эди. Сондай акыр карындасым бар экенине мен бек оьктемсийтаган эдим.

Бир кере мен кешки асымды ишпеге олтырган эдим. Анам мага янъы пальто, янъы этиклер эм кулаклы боьрк алып келди. Мен ол затка бек кувандым, сол кийимлерди анам кайдан алганын сорап та алдым. Ол заттынъ себеби йок тувыл. Неге десе анам айына тек кырк бес маьнет кыйын ак алатаган эди. Бу акша бизим аьелге кийинмеге тувыл да, тамакланмага да етпейтаган эди.Ама анам мага бир зат та айтпады.

Экинши куьн мен янъы затларымды кийип, школага келдим, аягым ер баспай, класска кирдим. «Карашынъыз, карашынъыз, Рустам янъы кийим кийип келген»,- деп шувластылар тенълерим. «Ол каьриплердинъ аталары йок. Сонынъ уьшин школадынъ дирекциясы ярлы аьелге коьмек эткен»,- деген ашшы соьзлер меним юрегиме систей кадалдылар. Мен сол саьатлей класстан атылып шыктым эм, уьйге барып, янъы кийимлеримди шештим.

-Мен бу кийимлерди эндиден арман киеек тувылман,- дедим мен анама. Ол тоьмен салган басын коьтермеди.

Сол заманда боьлмеге карындасым кирди.

— Неге киймейсинъ, сен олардан коркасынъма? Мен оларды эртен дуьмбижлермен,- деди Алинка мага.

Экинши куьн бизим уьйге орыс тилиннен эм литературадан дерислерди юргистетаган окытувшы келди.

— Фатима, сизинъ улынъыз бек акыллы бала. Мен анълайман, сиз бек ярлы яшайсыз.Кене де Руслан школады кутарса бек ийги болар эди. Ол неге уялады, школага неге келмейди. Оны баска школага коьширсек ийги болмас эдиме?,- деди ол , юреги авырып.

Анам ол затты артык яратпады, ама эткендей зат йок эди. Сол себептен биз ювыкта орынласкан Балалар уьйине туьстик. Онда баьри зат та – кийим де, тамакланув да тегин эди. Мунда туьрли яклардан келген саьбийлер окыйтаган эдилер. Бас дегенде Балалар уьйине мени йибермеге, а Алинкады уьйде калдырмага токтасылган эди. Ама карындасым меннен айырылмага суьймеди.

— Дурыс, ол да барсын аьши. Сиз бир-биринъизге тирев боларсынъыз,- деп разылыгын берди анам.

Балалар уьйининъ директоры айлак танъ аьдем эди. Ол аьр саьбийдинъ юрегине етпеге, етим балаларга алал болмага шалысатаган эди.

— Сиз юрегинъизди артык кыйнаманъыз. Бизим куллыкшылар бек яныплы аьдемлер, олар сизинъ балаларынъыздынъ хатерлерин эш калдырмаяклар. Мен оьзим де мунда тербияланганман, 1944 йылдан бери мунда аьрекетлеймен.Уьйинъизге тынышлы юрегинъиз бен кайтынъыз, аьвлетлеринъиз уьшин кыйналманъыз,- деди ол анамызга.

Анамыз уьйге кеткен сонъ, мен йыладым. Каралдыдагы бала-бака меним тоьгерегиме йыйылды.

— Эв, сен неге йылайсынъ?,- деп аркамды какты бир яс бала. Ол Гаджи эди. Сонъ биз оны ман досластык.

— Анады аяйман, баьри уьйдинъ кулыклары онынъ аркасына тагылган. Ол ялгыз не этпеге болаяк?- дедим мен, сылк-сылк этип йылай берип.

Балалар уьйинде мен анамды бек сагынатаган эдим. Айлак даяна алмасам, анам ман аманласкан ерге барып,йылайтаган эдим…

Йыллар сувдай агып кеттилер. Орта билим алган сонъ мен йогары окув заведениеге туьспеге аьзирленип басладым. Язда мен юк тиевши болып иследим, оьзиме костюм-ыстан, Алинкадынъ тувган куьнине саьат, анама да савкат сатып алдым.

Оькинишке, мен институтка туьсе алмадым. Уьшинши экзаменде мен бир яска ярдамластым. Оны коьрген окытувшылар мени аудиториядан кувып шыгардылар. Соьйтип, бир такыйкадынъ ишинде меним баьри мыратларым курып кеттилер. Ама мен коьп кайгырып турмадым, милиция органларына куллыкка туьстим. Дурыс, ол затты анам артык яратпады.

— Сени оьлтирмеге болаяклар. Сен уьйге келгенше мен уйклап болмайман,- дейтаган эди ол куьн сайын мага.

Мен колымнан келгенше анамды парахатландыратаган эдим. Сол заманларда Алинка медучилищеде окыйтаган эди.

Бир кере мен уьйге бек кеш келдим. Анам, аьдеттегинше, йылап олтыры эди. Ол, уьндемей, меним алдыма ас салды.Ас ишеятырып мен анама эртен судта Бекетов Алимжан Акимовичтинъ уголовлык иси тергелееги акында айттым. Ол калада трестлердинъ бирисининъ басшысы эди. Сол аьдем ясына толмаган кызалакты, тогызыншы класстынъ окувшысын зорлаган эди. Аьдемлердинъ айтувынша, онынъ атасы йок, анасы сакат, агасы Афганистанда интернациональный борышын толтырады.

Сол хабарласувдан сонъ анам оьзине орын таппады, тар боьлмединъ ишинде онда-мунда кезинди. Алинка медучилищеден келгенлей, анам ога каныкты.

— Сен билесинъме аганъ не зат айтатаганын? А сен кешелерде аьне дискотекаларга барасынъ. Сен бир баьлеге йолыгарсынъ! Кешелерде каралдыга да шыгаяк тувылсынъ!- деп акырды ол Алинкага.

Сол куьннен алып Алинка аксамнан сонъ каралдыга да шыкпайтаган болды.

Суд болатаган куьн республика орталыгына баьри районлардан да юзлеген аьдемлер йыйылдылар. Бирлерди мунда тек кызыксынув, баскаларды бос заманын калай болса да аткармага шалысув аькелген эди, тек кызалактынъ бактысы эш биревди де тынышсызландырмайтаган эди. Коьплер оны шуьшлейтаган эдилер.

— Мен шуьшли тувылман, машинага ол оьзи келип олтырган,- деп акыра эди сав залга Бекетов та.

А кызалак, тоьмен салган басын коьтермей, залдагы аьдемлерге карамага ташанып, пысып олтыра эди. Сол куьн судты тагы да баска куьнге

коьширдилер. Сонъ эситкенимше, Бекетов явапка тартылмаган, толысынша акланган.

… Бир неше йыллардан мени баска районга коьширдилер. Алинка да медучилищеди етимисли кутылды эм атамыз ян берген больницадынъ хирургия боьлигинде медсестра болып куллык этип баслады. Коьбинше аьллерде ол тыншаюв куьнлерсиз аьрекетлейтаган эди, ама бир кере де кыйынлыкларга ызаланмады, оьз куллыгын тийисли кепте бажарып турды.

Бир кере бизим уьйимиздинъ янына енъил автомашина келип токтады.

-Йол баьле-казасына ушыраган эр киси коьп канын йойган, ога биринши куьптинъ каны керек,- деди уьйге кирген дежурный врач.-Тез болып операция этпеге керек. Аьзирлен, Алина!

— Аьли ок аьзирленейим!- деди Алинка, йыйына берип. Сонъ мен бетке бурылып.-Рустам, сенде биринши куьптинъ каны.

— Аьши, мен сыйлы донор экенимди де мутканман. Соьз йок, авыр аьлге туьскен аьдемге коьмек этпеге керек,- дедим мен эм баскалар ман больницага кеттим.

Кан берип келген сонъ, анам меннен яралы аьдемнинъ аьли акында сорады, оны олимнен куткармага болаякпа деп кызыксынды.

— Билмеймен, анам. Ама онынъ юзи мага биревди усатады,- дедим мен эм оьз боьлмеме кирип кеттим.

Эртенъликте Алинка кешки дежурстводан келди эм уйкламага ятты.

Туьски асты ишпеге биз баьримиз де бирге олтырдык.

— Туьнегуьнги эр аьдем операциядан сонъ ян берген,- деди Алинка. – Ога бирев пышак сугыпты, сол себепли ол коьп кан йойган. Аты Саид болар деймен.

— Онынъ тукымы Акрамов тувылма? Акрамов Саид Акрамович, солайма?,- дедим мен, бирден тынысым битип.

— Аьши,- деп яваплады карындасым.

Мен, уьндемей, оьз боьлмеме кирдим эм кумашка оралган пышакты столга салдым. Онынъ сабында «А.С.А.» деп уьнъилип язылган арыплар бар эди.

Анам да, карындасым да баьри затты да сол саьатлей ок анъладылар. Анам йылап баслады, эски ярасы козгалганга усайды.

— Дуныяда Алла бар. Ол баьри затты да коьреди, шуьшлиди, эрте болсын, кеш болсын, каты яваплыкка тартады, деди ол, сылк-сылк этип йылап.

Экинши куьн биз баьримиз де атамыздынъ камырына бардык, мермер тастынъ алдына тири шешекейлер байламын салдык.

— Тынышлы ят, ян досым. Сенинъ уьшин куьналиден оьшти Аллаху-таала оьзи алды. Мен де саьбийлеримди намыслы аьдемлер этип оьстиргенмен. Энди оьлсем де оькинмеймен,- деди анам.