Янларды оьрге коьтерген талап

 Кошали Ногай районынынъ Нариман авылында тувып оьскен, 1976-ншы йыл школады битирген. Александр Серов атындагы Ленинград каласындагы художестволык училищесининъ скульптура боьлигине 1981-нши йыл туьседи, битирген сонъ, яс специалист Вера Мухина атындагы йогары художестволык-промышленный монументальли скульптура боьлигинде окыйды. Сол йогары ошакты битирген йыл Кошали Зарманбетов Россия Суьвретшилер союзына алынады. Талаплы суьвретши, скульптор 2-нши курста окыйтаган йылдан алып оьз выставкаларын коьрсетип баслайды, онынъ эки скульптура ислери Дагестан ясав саниятлар музейинде салынган.

Кошали Зарманбетовтынъ ислери бек маьнели. Оларда уллы кеспилик, яннынъ оьткир сезимлери аян коьринип турады, Кошали оьзининъ халкынынъ тамырларына аьр заман кайтады, оьзи анълаган, коьрген затын ислерине эндирип, бизи мен соьйлейди. Онынъ ислеринде терен философия, суьйип эткен ислери караган аьдемнинъ юрегине тиймей, толкынласкан сезимлерин оьткирлетпей болмайды. Онынъ аьр бир исинде ишки куьш, бир секундага катып калган фигуралар аьвелги акында коьп хабарлар айтадылар бизге, сол инсаннынъ бир тынысына тенъ болган заман кайбиримизди де ойландырмай болмайды. Катып калган заман эм йогарыга аспанга ымтылган юрек, мине аьли тувган, ама куьш алган сезим эм оьмирлердинъ сырлары аьр бир скульптура исинде сезилип турады. Сонда тувыл ма уллы зейинлик!

Кошали Зарманбетовтынъ яшавы кызыклы, онынъ бактысына скульптура бирден кирип, дайымларга калды. Коьплеген йыллар артта оны бактысы окытувшы, суьвретши Сраждин Батыров пан растырды. Сол куьнди скульптор наьсипли куьнлердинъ бириси деп санайды. Сраждин окувшыларга уста колларды бир кесек батпак та тынълайды деген акыйкатлыкты коьрсеткен. Сол заман кишкей Кошали биринши ислерин этип баслады, бир авылдан авылга авыр таслар тасып, окытувшысына оьз ислерин коьрсететаган эди.

Училищеди битирип турган мезгилде, ногай эпосы «Янбикеш» бойынша Кошали оьзининъ диплом исин этеди, онынъ сол иси СССР йогары художестволык окув ошакларынынъ студентлерининъ ислерининъ арасында ийги деп белгиленген эм художестволык Академиясынынъ ез медалине тийисли болган. Вера Мухина атындагы училищеде Кошали Зарманбетовка «композитор» деп айтатаган болган. Суьвретши аьр заманда ислеп турады. 1993-нши йыл Караганда каласыннан Кошалидинъ бирге окыган тенъи казах йыравы Бухара Жырауга эстелик салмага ниетленеди эм Кошалиди сол проектте катнаспага шакырады. Эки юмадынъ ишинде олар ети метрлы скульптура курганлар, аьли сол эстелик Караганда каласында вокзал меканы алдында туры. Талаплы скульпторды Казахстанга тез-тез выставкалар озгармага шакырадылар. Кошали суьйип барады кардаш халкымызга, неге десе онынъ сулыбы ис йолдасларына коьшеди, оьзи де олардан билмеген затына уьйренеди.

Сырт Кавказ бойынша Кошали Зарманбетовтынъ коьплеген выставкалары уйгынланган, олардынъ кайбирисининъ айырым тематикасы, барысы бар. Болса да Кошалидинъ ислерининъ бас темасы – ногай дестан. Мага коьре, аьвелгиден алады ол эркинликти, аьскершилердинъ йигерлигин, эрклигин. Сол зат скульптордынъ яшавын, янын ярасыклыкка толтырады, яратувшылыгын оьрлендирмеге куьш, демевлик береди. Кошали Тангатар увылынынъ ислерининъ бир шагы «Аьвелгиден аьли заманга» деп аталады, скульптор негиз этип, «Кырк баьтирлер», «Эдиге» эпикалык дестанларын алады.

Бизим алдымызда скульптордынъ «Эдиге» деп аталган иси. Коьп ойлар, сенимлер салган бу иске Кошали Зарманбетов, коьп куллыклар этилинген. Эдигединъ акында билдируьвлер айлак аз, сога коьре скульптор коьплеген тарих китаплерди ашкан. Сол эткен ис эш кетпеди, суьвретши бизге баьтирдинъ келпетин коьрсетип калмай, сол заманнынъ тынысын, сол заманнынъ ойларын коьрсеткен. Бир ярасык болып этилинген Эдиге. Пластилинннен этилген скульптурадынъ уьстиннен ез салынган, сол зат тагы да бизге Кошалидинъ усталыгын коьрсетеди. Ол туьрли материаллар ман ислейди. Бир скульптура тастан, баскасы езден, уьшиншиси темирден. Кайсы скульптурага кайсы материал керегин билуьв де – уьйкен усталык. Кошали Тангатар улы тас пан ислемеге суьеди, неге десе бизим ата-

бабаларымыздынъ аьвелгиси тас пан байланыслы, аьли болса сол яшавды Кошали оьзининъ ярасык скульптураларында кайтадан янъыртады.

— Аьр бир яратувшылык аьдемнинъ оьз мырады болады. Соьйтип, аьр бир скульптор яшавында атлы аьдем скульптура этип уьлгирмеге шалысады. Меним мырадым – Эдигединъ скульптурасын салмага, неге десе ол бизим ата-бабамыз, — деп айтады Кошали.

Айлак танъ аьдем Кошали Зарманбетов, мен ойлайман, шынты уста инсанлар оьзлери акында айтпага суьймейдилер, олар ислери мен хабарлайдылар бизге яратувшылыгы акында.

Аьелде эки яратувшылык аьдем бирге косылып яшаса, ийги деп ойлайман. Кошали Зарманбетов эм Фарида Сидахметова оьз бактыларын байланыстырып, аьел курып, яшав эм яратувшылык йолында бир-бирисине тирев, маслагатшы болып келеятырлар.

— Мени Кошалидинъ ислери ятлавлар язбага даьвлендиредилер, Кошали болса меним поэзиямды окып, оьз ойларын скульптура ислерине шыгаратагындыр деп ойлайман. Скульптура ман поэзия байланыслы экенин мен сеземен аьр дайым, сол затка шайыт бизим яратувшылык байланысымыз болады. Кошали аьр заманда да исте, бир куьн де карап турмайды, бир заманларда уьндемей калады, мен де уьндемеймен, неге десе билемен, ол бир ойга коьмилип, оьзининъ мыратларына етиседи, — деп хабарлайды шаир Фарида Сидахметова.

Аьр бир уста оьзининъ усталыгын, коьплеген йыллар йыйнаган сулыбын яс несилге калдырмага суьеди. Кошали Тангатар увылы балалар ман коьп ислейди, Карашай-Шеркеш республикасынынъ Ногай районынынъ мектеблерине барып, балалар ман дерислер озгарады, оларга скульптура акында хабарлайды. Солай ок Кошали Зарманбетов – «Сырт-Кавказ патшалык гуманитарлык-техникалык академиясынынъ» дизайн кафедрасынынъ тамада преподаватели. Оьз билгенин ол студентлерге кызыклы этип береди.

Кошали Зарманбетовтынъ аьр бир скульптурасы – айырым хабар, айырым тарих. Мине бизим алдымызда Суьйимбике, карт йырав йырын толгаяктан алдын ойларына коьмилген… Кошали Тангатар увылы балаларына да оьз оьнерининъ ушкынларын себелейди. Уьйкен увылы – музыкант, экиншиси – суьвретши, уьйкен сеним Кошали кишкей увылы Кошманбетке этеди. Кошманбет кайдай ийги этип ясайды, оьзининъ устадынъ коьзлери мен карайды, аьр суьврети маьне салып ясайды кишкей суьвретши.

— Кошали Зарманбетов – оьз исининъ устасы, сондай оьз куллыгына яны ман, юреги мен берилген аьдемлер аз. Ол токтамай ислейди, йылдан йылга оьз оьнерин оьстиреди. Шынты суьвретши, шынты скульптор, онынъ аьр бир исине кеспилик яктан уьйкен баа бериледи, — деп айтады суьвретши акында КЧР Суьвретшилер союзынынъ председатели Магомед Гаджиев.

Кошали Зарманбетовтынъ ислерин коьрген аьр бир аьдем яратувшылыктынъ, уллы саниятлар дуныясына киреди эм оьз ойларына, сезимлер толкынына коьмиледи. Йылдан йылга эм янъы выставка ман Кошали Зарманбетов оьзининъ усталыгы ман кайбиримизди сукландырады.

Г.Бекмуратова.