Сондай буршавлы аьллер тувмаган болсалар, онынъ этеек куллыгы да, язаяк китаплери де коьп болаяк эдилер. Заман коьп затларды эмлейди, юрекке авыр болмасын деп, муттырады, ама кайбир затларды муттырмага бермейди. Хасан Булатуков – уьйкен политик, биринши ногай язувшысы. 20-ншы оьмирдинъ отызыншы йылларында ол, яс коммунист, партия обкомынынъ уйгынлав боьлигин етекшилеп турганда, аьлиги бизим илми-тергев институтын курув уьшин 1932-нши йылда соравды коьтереди, онынъ туьзилуьвинде белсинли катнасады эм институт ашылганда, онынъ биринши директоры болып сайланады. Институтта экономика, тарих, тил, адабиат эм социаллык кешинмелик боьликлери уйгынланганлар. Янъы Совет власти куралып, кара халкка билим берип, окып, язып уьйрететаган заманда, институттынъ алдына уьйкен борыш салынган: мектеблерге учебниклер язув эм аьзирлев, халк авызлама оьнершилигин йыюв, оны баспалав, соьзликлер туьзуьв, халклардынъ тарихин язув эм баска коьп илми куллыклар. Яс директор областьтинъ янъы тувып келеяткан интеллигенциясын тоьгерегине йыйып, оларга йол коьрсетип, олар ман арымай-талмай куллык этеди. Ол оьзи йырма бес ясында эди. Кыйын болса да, Хасан Шахимович бу борышларды етимисли толтырады. Хасан Шахимович Булатуков 1907-нши йылдынъ 16-ншы августында Карашай-Шеркеш ерининъ Кызыл-Юрт авылында тувган. Ол оьзининъ сол замандагы авылдасларындай болып, революцияды ак юреги мен йолыккан, неге десе революция оны да, аьелин де ярлылыктан куткараяк, ыргатлыкты йок этеек, деп анълаган. Ол бириншилердинъ бириси болып, комсомолга туьседи, совет школасында окыйды. X. Булатуков шалыскыр, акыллы яс эди. Онынъ талаплы экенин коьрип, ногайдынъ белгили улы Ахлау Ахлов яска йол коьрсетеди эм ярдамын тийдиреди. Мысалы, Хасан А.Ахловтынъ ярдамы ман 1925 йылда Баталпашинсктеги (аьлиги Черкесск) совпартшколада окыйды. 1937-нши йылда «Кызыл Шеркеш» газетасында Х.Булатуковтынъ кайда эм кайдай куллыкты толтырганы акында эсап баспаланган. Ондагы билдируьвге коьре, ол 1919-ншы йылдан 1922 йылга дейим оьз авылында куллык эткен, 1922-нши йылдынъ декабрь айыннан 1925-нши йылдынъ август айына дейим хозяйстволык азбардынъ басшысы болып ислеген. 1925-нши йылдынъ август айыннан алып Хасан Шахимович Баталпашинскте совпартшколада окыйды, а 1930-ншы йылда Х.Булатуковты Ростов комвузына идеология куллыгыннан терен билим алмага йибередилер. Талаплы эм оьткир яс окувды ис пен бирге юргистип бажарады. 1930-ншы йылдынъ декабрь айында оны партия сыдырасына алып, сонъ партия куллыгына коьширгенлер. Ол 1931-нши йылдан 1932-нши йылга дейим ВКП (б) обкомынынъ культура боьлигининъ, 1932-нши йылдан 1933-нши йылга дейим ВКП(б) обкомынынъ уйгынлав боьлигининъ етекшиси болып ислейди. Бу исте X.Булатуков, яс болса да, оьзининъ басшылавшы болымлыгын коьрсетеди. Неге десе Хасан Шахимович алдына салынган маьнели соравларды шешуьвде, соьзиннен таймай, партиядынъ йолын толы кепте юргистуьвде сулыплы эди. 1933-нши йылдынъ июнь айында X.Булатуков ВКП(б) Шеркеш обкомынынъ экинши секретари этип сайланады. Мунда ол 1937-нши йылга дейим куллык этеди. Сосы куллыкта ол партиядынъ эм Оькиметтинъ токтасларын яшавга эндируьвде белсинли катнаскан. Оьзининъ энъ етимисли шагында уьзилген ярык яратувшылык аьрекетинде X.Булатуков социализмнинъ идеяларына, дослык эм кардашлык темаларга алаллыгын коьрсетип билген. Ама экинши секретарь болып ислеп турганлай, 1937-нши йылдынъ 3-нши июлинде, Хасан Булатуков ялган шуьшлев мен, «халктынъ душпаны» деген авыр яла ягылып, ысланады эм дуныядан тайдырылады.

Кыралымыздынъ сол йыллардагы тарыйхын актарып карасак, энъ кыйын, энъ авыр шакты коьремиз. Колхозлардынъ туьзилуьви, ога янъы яшавдынъ явлары карсы турувлары, ашлык, яланъашлык кыйынлыгын халк шегуьви, язалавлар басланган заманлар эди. Халк та коьп затты анъламайды, ога янъы яшавдынъ туьзилуьвин эм кайдай пайда аькелетаганын ашыктан-ашык коьрсетпеге керек эди. Сол идеология куллыгын басшыламага Х.Булатуков борышлы болады. Ол ямагатшылык куллыгы ман яратувшылык, ярыкландырувшылык куллыгын да бирге бардырган. Ол обком секретари, илми-тергев интитуттынъ директоры, бир неше китаплердинъ авторы, СССР язувшылар Союзынынъ азгасы… Ол ногай язувшыларынынъ ишинде бириншилердинъ санында кеспили язувшы деген санга киреди. Онынъ 378-нши номерли агзалык билетине язувшы М.Горький кол салган. Айтувлы ногай язувшысы Фазиль Абдулжалилов Хасан Шахимовичти аьруьв таныган, экеви де янъы яшавды курувда шолпа туьсип куллык эткенлер. Соннан себеп Ф.Абдулжалилов «Каты агын» романында Асхаттынь прототипи этип Х.Булатуковты суьвретлеген. Романда автор оны, тап яшавындагындай, акыллы, тань, туврашыл аьдем этип коьрсетеди. Соьйтип, романда коьрсетилгенше, бир йыйында колхоз курмага деп келген Асхат катнасады, онда аьдемлердинъ коьбиси колхозга туьспеге суьймейдилер. Оларга Асхат анъламлы кепте колхоз ярлыларга тек ийгилик аькелеегин ашык айтады.

Х.Булатуков яратувшылык исин эрте баслаган. «Онынъ биринши ятлавлары 1924-1926-ншы йылларда язылган эдилер. Сол заманда ногайлар ногайша язувда бек авыр эм онъайсыз араб элиппесин кулланатаган эдилер. 1929-ншы йылдан алып Шеркеш областининь газетасынынь бир бети ногайша шыгып баслайды. «Эне сол «Ногай бетте» баспаланган Хасаннынь биринши язганлары», – деп айтады А.Сикалиев «Толкынлы сувдынъ агыны» деген макаласында («Ярык яклар», 71 б.). Айтып озбага тийисли: йырманшы оьмирдинъ басында ногай совет адабиатында коьп куллык этиледи. Биринши ногай ярыкландырувшысы Абдулхамид Шаршембиевич Джанибеков йырманшы йылларда ногай мектеблерге окув китаплерин латин графикасынынъ негизинде ногай элиппесин туьзеди эм сол элиппе мен язбага енъил болады. Хасан оьз куьшин драматургияда сынамага таьвекел этеди. Ол босына тувыл. Бириншилей, бурыннан бери ногай халкынынъ театрына усаган коьп халк ойынлары, юбанувлары, аьдетлери болган. Ногайдынь бурынгы байрамлары сабантой, яньы йылда навруз ойыны, коькек баьтир, кургак йылларда такта куршак аьдети, той аьдетлери, сонынъ ишинде кыз айттырув, бет йылытув, таьвкеше, арканшы ойыны, оьлиди коьмуьв аьдети, йыравлардынъ базласы, кезбе боза эм айтыс, ногайдынь спорт эм аьскершилик ойыны, атшабыслар, кайдан билейим, теке ойын, элекбас – булардынъ аьр бирисинде театрализация элементлери толып ятыр.» («Ярык яклар» 72 б.). Оннан баска болып А.Джанибековтынь фольклор негизинде язган «Сатлык мырзалар», «Ногайдынь тойы», «Карайдар ман Кызыл-Гуьл» пьесалары ногай авылларында ойналатаган эдилер. Сол затлар баьриси де Х.Булатуковтынъ эсине туьсип, пьесалар язып баслаганы болар. Оннан сонъ яньы яшавды дуныяга эндирмеге айлак кыйын зат. Ога билим де, акыл да, аьруьв агитация да керек болган. Соннан себеп, ногай айткандай, бир коьр- генинъ баа деп, коьрсетпе агитациядынъ куьши уьйкен, тербиялав маьнеси де бар. Акыйкатлай да, бизим биринши язувшыларымыз X. Булатуков, М.Курманалиев, Ф.Абдулжалилов, Б.Абдуллин, Х.Карасов, И.Мирзаев эм баскалары ярыкландырувшы исин юргисткенлер. Окып, язып билмейтаган ногайларга янъы яшавдынъ маьнесин художестволы кепте айтпага керекли болганлар. 1932-нши йылда Х.Булатуковтынъ «Фатимат» деген пьесасы баспадан шыгады. Ол ногай тилинде биринши пьеса. Бу пьеса баьри авылларда да ойналган эм авылшылар оны бек йылы йолыкканлар. 1935-нши йылда «Красная Черкесия» газетасынынъ бетинде «Фатимат» деген пьесага Ф.Абдулжалиловтынъ орыс тилинде рецензиялары баспаланганлар. Макалалар «Фатимат», «Еще раз о пьесе «Фатимат» Булатукова» деп аталганлар. Сонъ онынъ 1936-ншы йылда «Эки яшав» деген повести баспаланады. Бу повестьте ногайлар ман бирге орыслардынъ янъы яшав уьшин куьреслери коьрсетиледи. Янъы яшав уьшин куьрес аьдемлерди ювыкластырады, олардынъ юреклеринде аьвел таныс болмаган кардашлык, бир ниетлик сезимлерин тувдырады. Повестьтинъ негизине автор ногай авылларда болган затларды, ярлылардынъ политикалык эм акыл-анъламлык беркуьвине большевиклердинъ агитациясы эм тарих аьллердинъ туьрленуьви себеп болганын коьрсетеди. Х.Булатуков повестин «Эки яшав» деп атаганынынъ маьнеси бар. Неге десе автор бурынгы ногай халкынынъ (бир ногай авылдынъ яшавын коьрсетип) кыйын яшавын биринши боьликте, революциядан сонъ наьсипли яшавда яшап баслаганын экинши кесегинде суьвретлейди. Эки туьрли яшавды коьрсетпеге мырат эткен автор, сосы соравды шешуьвде борышын толтырган деп билемиз. Х.Булатуков оьз заманынынъ аьдеми эм язувшысы. Ол яшавда коьргенининъ, кыралда болган туьрленислердинъ шайыты. Туьрленислерди эндируьвге коьп куьш салган. 1937-нши йылда онынъ ятлавлар эм поэмалар йыйынтыгы дуныя коьреди.

Колхоз темасы, кыскаяклылардынъ авыр аьллери онынъ шыгармаларында бас орынды тутадылар. Оькинишке, бу йыйынтык библиотекаларда сакланмаган. Репрессия заманында йок эткен боларлар. 1937-нши йылдан алып 1957-нши йылга дейим Хасаннынъ яратувшылыгы акында соьз де бардырылмаган. Олар йокка саналганлар. 1957-нши йылда Х.Булатуковтынъ шуьши болмай ысланганы акында кагыт келеди эм ол акланады. Наьсипке, онынъ эки китаби аьлиги Россия китапханасында сакланганлар. Соьйтип, 1967-нши йылда Х.Булатуковтынъ «Эки яшав» повести эм «Фатимат» деген пьесасы экинши кере дуныя коьредилер. Оларды баспаламага латин графикасыннан орыс графикасына авдарып, ярастырган Баубек Асхадович Карасов «Биринши карлыгаш» деген кирис соьзинде булай язады: «Аьдетте болатаганынша, аьр язлыктынъ да оьз карлыгашлары, оьз шешекейлери эм оьз емислери бар. Коьз ашып яйнаган халкымнынъ курылысынынъ биринши карлыгашы Хасан Шахимович Булатуков болган. Отызыншы йылларда шыксалар да, Х.Булатуковтынъ шыгармалары буьгуьнге дейим де маьнелерин йоймаганлар». Ф.Абдулжалиловтынъ билдируьвине коьре, «Фатимат» деген пьеса 1930-ншы йылда язылып, 1932-нши йылда баспаланган. Х.Булатуковтынъ «Аьлиме, Мазан-эриншек эм колхозниклер» деген йыйынтыгы, оькинишке, бизим заманга етпеген. Сондай йыйынтыктынъ болганын биз Ф.Абдулжалиловтынъ «Красная Черкесия» газетасында шыгарган макаласыннан билемиз. Хасан Булатуковтынъ яшавы айындырык яркырагандай болып, шалт янып, шалт соьнген эди. Ама онынъ ямагатшылык куллыгы, язылган шыгармалары ногай маданиятына белсенли косым болды. Онынъ язган повести эм пьесасы ногай окув китаплерине киргистилгенлер. Оларды Россиядынъ туьрли юртларында яшайтаган баьри де ногайлар окыйдылар. «Ат туягын тай басар» дегенлей, Хасан Булатуковтынъ язувшылык исин онынъ кызы Елена Булатукова алып барды. Елена Булатукова «Айкаскан йоллар», «Алтыншаш» китаплери мен тек Карашай-Шеркеш Республикасында тувыл, онынъ тысында да белгили болды. Атасыннан кишкей болып калган, оьмир яшавын атасына термилген Елена болган кайгысын, сенимин, ойын, мырадын «Атам ман соьйлесуьв» деген повестинде коьрсеткен. Бу повестьте биз Хасан Булатуковтынъ кайдай аьдем болганын ашыктан-ашык коьремиз. Халктынъ эсинде, ногайдынь тарихинде, адабиатында Хасан Шахимович Булатуковтынъ аты калган эм калаяк. Онынъ эткен исине сый берип, Баспа уьйининъ иргесине мемориал такта илинген. Онынъ сыйлы атын тувган авылынынъ орамы юргистеди. Хасан Шахимович Булатуковтынъ аты оьмирлерге, оьсип келеятырган несиллерге анъ байлыгы болып калаягына шек йок.

Ш.Курмангулова, филология илмилерининъ кандидаты.