«Дуныядан тайганда да, биз сизинъ уллы наьсибинъиздинъ бир кесегинде яшаякпыз, неге десе биз сога оьз яшавымызды бергенмиз», – деген атаклы Юлиус Фучик. Бу соьзлер толы кепте шынты гражданин, окытувшы, аьскерши, журналист, спортсмен, яслардынъ насихатшысы Хайрудин Аджидаирович Лукмановтай аьдемлерге тийисли. Ол ушыны ман да эндигиси халкынынъ аьлиги куьнинде яшайды. Дурысында да, Х.Лукманов оьзининъ яшавын энъ ызгы куьнине дейим Тувган Эли, районы, халкы уьшин берген.
Хайрудин Аджидаирович ногай халкынынъ ярыкландырувшысы, онынъ авызлама яратувшылыгын йыювшы, уллы окытувшы Абдул-Хамид Шаршенбиевич Джанибековтынъ энъ талаплы окувшыларынынъ бириси болган. Ол зат онынъ савлайы алдындагы яшавына айырым ярыгын септи, йолын онълады. Сол тараптагы заманлар да, неге десе сондай эди: элимиздеги билимсизликти тайдырув бойынша партия эм патшалыгымыз юриткен уьйкен ислер Ногай шоьллигиндеги авылларга янъы етип турган эди. А-Х.Джанибеков ол затка уьйкен маьне берген. Ол эм Муса Курманалиев сол йылларда биринши ногай интеллигенциясын туьзип баслайдылар. Сол биринши туьзилетаган интеллигентлер сырасында Х.Лукманов оьзине тийисли орынды алган. Ол 1940-ншы йылдынъ июль айында Кизлярдагы 6 айлык орыс тили бойынша окытувшылар курсларын кутарып, Коясыл авыл орта школасында оьзининъ ис йолын баслаган. Билимли зейинли ногай яс оьзин сол йылларда ок коьрсетип баслаягына шек йок эди, ама анъсыздан эл яшавын бузган Уллы Аталык согысы онынъ эм ол замандагы яслардынъ йолларын да кесек заманга бузды.
Давдынъ экинши куьнинде ок Коясыл авылында уьйкен митинг болган. Сонда район комсомолшылары эм яслары атыннан Хайрудин Аджидаирович шыгып соьйлеген. «…Бизим суьйикли Тувган Элимиз уьстинде бек авыр кавыфлык энген. Савыт-садак пан бурнына дейим ясанган каарлы душпан совет халкына карсы каты согысты баслаган… Бизим аьр биримиздинъ орынымыз онда, согыстынъ алды ягында эм мен райвоенкоматына мени фронтка йибергенди тилеймен», – деген Х.Лукманов. Ол сол куьн айткан соьзлерине яшавынынъ ызгы саьатине дейим алал болып калды. Сав оьмири узагында Хайрудин Аджидаирович фронтта да, оннан сонъ да яшавдынъ энъ де алды, кайнаган ерлеринде болып келди.
Ол 1944-нши йылдагы Совет Белоруссия ерлерин гитлершилерден босатувга каратылган «Багратион» согыс операциясынынъ белсенли катнасувшысы. Дав йоллары ман Польша, Венгрия, Румыния, Австрия, Германия ерлери мен оьтип, Чехословакияда согысты биткен. «Кызыл Юлдыз» ордени, коьп согыс медальлери эм СССР Оьр Бас Командующийи И.В.Сталиннинъ 10 кере Разылык хатлары ман савгаланган.
Согыстан сонъгы йылларда Х.Лукманов Коясыл, оннан сонъ Ногай районынынъ комсомол, партия куллыкларында уьйкен яваплык эм белсенлик коьрсеткен. Ол 1951-нши йылда Дагестан область партия школасын, 1961-нши йылда Саратов патшалык университетининъ тарих факультетин йогары уьстинлик пен окып кутарган.
Оьзининъ баьри яшавын Х.Лукманов яс несиллерди тербиялавга берген. Ол Карагас, Нариман, Терекли-Мектеб авыл школаларынынъ директоры, 1973-нши йылдан алып 1985-нши йылга дейим Ногай районынынъ «Билим» ямагатынынъ правлениесининъ яваплы секретари болып куллык эткен. Сол йылларда ол район ис коллективлеринде лекция аьрекетин ийгилендируьв уьшин коьп кыйынын салган. Бу аьрекети мен ол район ямагатында уьйкен сый-абырай казанган, онынъ аьр бир аьдемнинъ ян-коьнъилине етип соьйлеви, терен билими эм аьлемет таза ашык эси онынъ лекциясын бир кере сама тынълаганларды тамашага калдырган. Лекция окув ягыннан ога тенъ аьдем районда болмаган! Мен яшавымда тек бир кере, 1979-ншы йыл язлыкта, школа окувшысы, Хайрудин Аджидаировичтинъ халклар ара аьллери акында бир лекция-обзорын тынълаганман. Сол лекция уьшин, бизди, 9-ншы классларды бирге костылар. Етпистен артык окувшылар олтырган аудитория тып-тынык болып, онынъ аьр бир соьзин йибермей, оннан коьзин айырмай тынълаганы эсимде. Лекциясын ол окымады, ол соны класс алдында турып оьз соьзлери мен ашык берк салынган давысы ман айтты. Керек ерлерде тийисли санларды эм аргументлерди, атаклы аьдемлердинъ соьзлерин бир шпаргалка, неге карамай яттан келтирип турды. Оьзининъ лекциясына деп аькелген кагытларын столга салса да, оларга бурылып та карамады. Сондай лекторды мен оннан сонъгы яшавымда коьрмедим демеге де боламан. Йогары окув ошагында бизге лекциялар окыган преподавательлер окыяткан кагытларыннан бир кесекке айырылса да, сонъында соларга кайтып келетаган эдилер…
Хайрудин Аджидаирович оьз яшавы, терен билими, аьлемет интеллекти, йогары аьдемшилиги мен халк арасында сондай да уьйкен сый эм шынты халк суьйимлигин казанган аьдем эди. Аьли яшап турган заманда район яшавшылары уьшин Х.Лукмановка тенъ аьдемлерди бармак пан санамага болгандыр. Соны ман бирге ол уьйкен ямагат куллыгын юриткен. Район Ветеранлар советининъ председатели, район военкомиссарынынъ ямагат орынбасары, район Футбол федерациясынынъ председатели, «Урожай» ДСО советининъ эм ДОСААФ райкомынынъ агзасы эди.
Х.Лукманов ян косагы Роза Зиявовна ман ети балады тербиялап оьстиргенлер эм олардынъ баьрине де йогары билим бергенлер. Аьелинде Хайрудин Аджидаировичтинъ киргисткен яшав-аьдет принциплерин эм идеалларын йогары тутадылар эм толтырадылар. Быйыл 30-ншы сентябрьде Лукмановлардынъ аьели атасына багысланган аьдетли футбол ойыны бойынша регионлар ара турнирди 27-нши кере оьткермеге аьзирленеди.
Х.Лукмановтай аьдемлер акында язувга бир макала аз, ондай аьдемлер акында сав китап, фильм аьзирлемеге тийисли. Сол себептен яшавда кимнен уьлги алайым деген яс аьдемге мен Хайрудин Аджидаирович Лукмановтынъ яшавыннан ал дер эдим.
М.Юнусов.
