Археологлар – Ногай шоьллигинде

Ногай районынынъ ерлери бурынгы оьмирлерден алып аьлемет коьшпели шоьл йорыгын юриткен яшавшылар ерлери деп дуныя тарихинде белгили. Болса да солар илми ягыннан осал тергелген яде тергелмеген ерлер деп саналады, неге десе коьплеген мынъ гектар майданлары болган район ерлеринде археологиялык казув ислери не патша, не совет заманларында юритилмеген.

Ногай шоьллигин илми яктан тергевлерге биринши абытлар 1990-ншы йылларда район уьлке танув музейининъ директоры Каирбек Бальгишиевтинъ баславы эм аьрекети мен этилинген. Бас деп 1993-нши йылда районга Москвадагы Куьнтувар музейининъ бас илми куллыкшысы, тарих илмилер кандидаты Владимир Александрович Коренякодынъ (ога тынышлык болсын) етекшилиги мен баслапкы илми-танысув ислери оьткерилди. Сол йыл аьлимлер район ериндеги бурынгы оьликлерде болдылар. Соннан 2 йыл оьтип, 1995-нши йылдынъ июль айында сол ок В.Коренякодынъ басшылыгы ман алдынгы Ногай район администрация етекшиси Аскер Мусаевич Аджиевтинъ коьмеги мен (Алла ога тынышлык берсин) районда биринши кере археологиялык казув ислери юритилди. Сол йыл ол замандагы «Карасув» колхозынынъ эгин кырларында орынласкан бир эски тоьбе казылды. Онынъ астыннан табылган бурынгы алатлар сапаты ягыннан бай болмаса да, тувган еримиздинъ тарихин тергевге заьлимдей косымын эттилер.

В.Малашев пен бирге экспедиция сырасында тагы да 5 аьдем бар. Олар: Москвадагы РАН этнология эм антропология институтынынъ куллыкшысы, тарих илмилер кандидаты Сергей Фризен, РАН Дагестан илми орталыгынынъ тарих, археология эм этнография институтынынъ уьйкен илми куллыкшысы, тарих илмилер кандидаты Артур Таймазов, Махачкаладагы НПЦ туризм эм краеведение илми куллыкшысы Кыдырали Шаушев, Шешен Республикасынынъ Илми Академиясынынъ гуманитарлык тергевлер институтынынъ илми куллыкшысы Магомед Тангиев, РАН ДНЦ тарих, археология эм этнография институтынынъ аспиранты Мурад Сайпудинов эм Ногай уьлке танув музейининъ директоры Каирбек Бальгишиев.

Буьгуьнлерде археологлар Таьтли-Булак авылынынъ кубыласында (Терекли-Мектеб – Кизляр автойолдан 1 шакырымдай ерде) орынласкан кишкей тоьбелерди казып баслаганлар. В.Малашевтинъ айтувы ман, алды ман В.Кореняко, ол оьзи де Европа шоьллеринде оьмир суьрген эрте коьшпели яшавшылары ман кызыксынганлар. Сол себептен бу белгиленген ерлерде казув куллыкларын юритуьв илми ягыннан дурыс деп саналады. Бу ерлер казув ислери уьшин аьли муннан 2 йылдынъ артында айырылып алынган эдилер.

– Меним ойыма коьре, бу ерлерде коьшпели шоьл яшавшылары бизден 2 мынъ – 1,5 мынъ йыллар артта яшаганлар. Дурыс заманын казув ислери кутылган сонъ айтармыз. Сол заман бизге коьп затлар белгили болар эм солар ман газета окувшыларын да таныстырармыз, – деп куьлемсирейди В.Малашев. – Бу ерди казып биткен сонъ, Терекли-Мектеб авылдынъ куьнтуварында ерлескен бир кишкей тоьбеди де казаякпыз. Бизим исимизди бу йол экспедициямызга С.Фризеннинъ косылганы енъиллетеди, ол палеоантрополог, табылган суьеклердинъ кайзаман коьмилгенин, эр яде кыскаяклы, кайсы расадыкы экенин белгилеп айтады.

В.Малашев оьзи – 9 тарих монографияларынынъ авторы. Солардынъ ишинде айлак та «Кубыла Приуралье шоьл яшавшылары сонъгы сарматлар заманларында» («Куьнтувар адабиаты», 2008 й.), «Сырт Кавказдынъ орталык районларындагы эрте аланларынынъ эстеликлери» («Таус», 2009 й.), «Куьнбатар Каспийдеги маскутлар эли» («Мавраевъ», 2015 й., бу китапти ол РАН ДНЦ етекшиси Муртуз Гаджиев пен бирге шыгарган) китаплери белгили.

Казув ислери В.Малашевтинъ карыжлары аркасы ман оьткериледи.

М.Ханов.

Суьвретте: археологлар казылаяк ерлерди оьлшеп белгилейдилер.