Сол Планга коьре республикадынъ билимлендируьв учреждениелеринде Дагестан халкларынынъ дослыгы эм тыпаклыгын, миллетлер ара катнасув маданиятын кеплендируьв, тарихти, ян байлыкты, патриотизмнинъ аьдетлерин эм аьдет йорыкларын пропагандалав бойынша куллыкты армаган бардырув каралады. Соны ман бирге орыс яшавшыларынынъ маьселелери бойынша комиссияларына Дагестан Республикасынынъ толтырувшы власть эм ерли самоуправление органлары ман бирге республикадан орыслардынъ коьшип кетуьвин тоьменлетуьв бойынша исти де армаган бардырув кереги белгиленген.
Аьлиги замандагы Россияда Сырт Кавказ ериндеги орыс яшавшылардынъ маьселеси маьнели соравлардынъ бириси болып калады. Ызгы заманларда ерли славянларга карсы зорлык этуьв, оларды кувалавлар, оларга карсы кыянатлыклар токталган демеге ярайды (сонъгы замандагы Кизлярда болып озган терактты санамасак). Буьгуьнлерде тек Дагестанда тувыл, баска республикаларда да орыс тилли яшавшыларды коршалав эм кери кайтарув маьселеси бар экени мен макул боладылар.
Дагестаннынъ сырт ягында Кизляр эм Тарумов (алдынгы йылларда Ногай) районларында орыслар, терик казаклары яшаганлар. Олар муннан уьш юз йыллар артта Терек йылгадынъ тоьмен ерлерине коьшип келгенлер. Дагестаннынъ баска районларында да алдынгы заманларда заьлимдей уьйкен орыс ямагатлары болганы белгили. Эндигиси солар йок. Хасавюрт районынынъ аьли де сексенши йылларда уьш шеригининъ бириси орыс яшавшылары деп саналган. Аьлиги заманда сонда эндигиси 800 славянлар калган, солардынъ хыйлысы картлар. Дагестандагы орыслардынъ энъ ызгы коьлем деген кабаты Кизляр ман Тарумов районларында калган. Болса да соннан да орыслар токтавсыз коьшип кетуьвде. Айтпага, 1990-ншы йыллардынъ басында Кизлярда 80 процент орыслар яшаса, буьгуьнлерде тек 30 проценти калган. Бу яклардагы коьплеген орыс авылларынынъ эндигиси тек атлары солар бир заманда орыслардыкы болганын шайытлайды.
Оьткен оьмирдинъ 80-нши, 90-ншы йылларында юритилген тав районларынынъ яшавшыларынынъ Дагестаннынъ сырт якларына тергевсиз коьшуьвлери коьп ягыннан сол заманлардагы республика власть органлары ман колтыкланган. Олай дегени, туьзликтеги районларда тавлардан коьшкенлерге ал деп уьйлер курув, фермер хозяйстволарын туьзуьв уьшин баслапкы кезек пен ерлер беруьв, коьшимли малшылык ерлерин тав районларынынъ хайырына беркитуьв бойынша алдынгы йылларда юритилген ер реформасы тек орыс, казак яшавшыларынынъ тувыл да, солай ок кумыклар ман ногайлардынъ да законлы карсылыгын тувдырган. Совет йылларында бийдай, дуьги, юзим оьскен кырлар эндигиси коьп ягыннан мал отлаклары кебинде кулланылады. Орыслар ман казаклар бу ислер мен макул тувыллыгын билдирсе ок, алдынгы республика власть ваькиллери тап соьйлескен кимик тавдан коьшетаган кардаш халклардынъ ыхтыярларын яклайтаган эдилер. Йок, орыслар ман казаклар бу коьшуьвлерге бир де карсы болмаганлар, ама сен ким болсанъ да, бир ерден баска ерге коьшкенде, сол ердеги халклардынъ аьдет йорыкларын, динин, яшав турмысын, тилин сыйлап билмеге керексинъ. Ол зат Дагестаннынъ сырт ягында коьп ягыннан тутылмаганын биз оьзимиз де коьзимиз бен коьргенмиз. Сонынъ сырагысында Кизляр эм Тарумов районларындагы орыс яшавшылар саны азайды. Мине тап сол йылларда республикадан орыслар коьлем кепте элимиздинъ баска регионларына коьшип басладылар эм аьли де коьшедилер. Ол затка, элбетте, региондагы авыр экономикалык аьллери, куллыксызлык та оьз себебин этпей калмайды.
Дурыс, республикада орыс тилли яшавшылардынъ коьшип кетуьвин тоьменлетуьв уьшин нормативли-ыхтыяр актлары кабыл этилинген, ДР Сырт регионы бойынша Координационлык совети эм Дагестан кырына орыс тилли яшавшылардынъ коьшуьвининъ алдын шалув бойынша Оькимет комиссиясы да туьзилген. Болса да бу органлардынъ куллыгы аьли уьшин уьйкен хайыр бермейди. Баьри де кабыл этилинген нормативли-ыхтыяр актлары, юритилетаган шаралар эм конференциялар тек «бетти ювув» уьшин оьткерилип турган демеге болады.
Дагестанга Республика Аькимбасынынъ куллыгын кесек заманга юритуьвши болып Владимир Васильевтинъ келуьви мен бу маьнели маьселеди шешуьв эндиги сама ериннен козгалар деген сенимлик бар.
М. Юнусов.
