Маьселе ме экен?_________

Уллы Сократ айткан: «Соьйле эм мен сени танырман!» Кашан да, аьлиги заманда бар аьдемлер, инсанларды кийимнен танып, карсы аладылар. Мен де ийги кийим кийгенлерге карарымды таслайман, болса да олардынъ соьзине маьне беремен эм келеекте сол аьдем мен катысаягымды яде катыспаягымды аян анълайман.

Аьдемнинъ бети – онынъ соьзи, халктынъ билимсизлигине ыршыгатлап турганнан, кайбир инсан оьзиннен басласа, ийги. Билимли болув кайзаманда да сыйлы. Неге? – деп сорасанъыз, мен явапларман. Кайтип аьдем соьйлесе, соьйтип онынъ акында ой туьзиледи. Билимли аьдем мен катыспага да аьруьв болады. Соьз аьдемди ярасыклайды. Оьзин сыйлайтаган аьр бир аьдем билимге ымтылмага керек. Тувган тилин билуьв инсанга тарих тамырларын билмеге демевлик береди. Билимли аьдем – кызыклы хабаршы. Сизинъ соравынъызга аьли де коьп яваплар бермеге болады.

Билим акында соьз бардырылган сонъ, билимсизликти де айтпай болмаймыз. Статистика билдируьвлерге коьре, 860 миллионнан артык аьдемлер билимсиз деп белгиленеди; 100 миллионнан артык балалар мектеблерге бармайдылар, коьплеген балалар, яслар эм ясуьйкенлер мектеблерди яде баска билимлендируьв ошакларды окып биткен болса да, билимли деген дережеге етпейдилер, оларды билимли деп санап болмайдылар, дуныяда ясуьйкенлер яшавшыларынынъ 20 проценти билимсиз.

Билимлик – аьдемнинъ «бети» деп айтпага боламыз. Оьз билимлиги акында аьр заман ойлав, оны оьстируьв, оьрлендируьв керек. Олай деген – йорыкларды яттан билмеге, китаплер окымага, эсти ислетпеге, оьрлендирмеге эм ойлап уьйренмеге.

Мектеблерде бизди окып эм язып уьйретедилер. Йыллар озады, эм сен анълайсынъ, аьдемнинъ менлиги кепленуьвде билимлик биринши орында турады. Билимли аьдемлерге яшав бойынша юрмеге тыныш болады, ога баьри капылар да ашык, олар оьз билимин кайсы ерде де кулланып, оьнерин, сулыбын арттырмага боладылар. Билимлик – тек ыхтыяр тувыл, ол – парыз, сога коьре билимликти таралтув керек. Билимлендируьв тармагында иси уьшин Корея Республикасында 1989-ншы йыл Сечжона корольдинъ аты ман баргы беркитилген, сол баргы лауреатларына 20 мынъ США доллары бериледи. Статистика бойынша, билимсизлердинъ саны Индияда коьп. Билимли болув уьшин коьп окымага керек. Бос заманда колга китап алув керек. Мен оьзим заманым болганда, орыс эм тыс эллердинъ классиклерининъ шыгармаларын окыйман. Аьр бир аьдем оьзи кызыксынувларына коьре, не зат окымага керегин сайлайды. Окыса, аьдем коьп янъы соьзлер мен танысады, соьйтип, коьз коьргенде, кол кате этпейди деп ойлайман мен. Мен соьзлерди эсимде калдырар уьшин, окув йыллардан алып оларды язатаган эдим. Китаптен уьзиклерди кагытка язатаган эдим, соьйтип эс те берк болады, соьзлердинъ язылувы да эсте калады.

Мен макалады аьзирлев мезгилинде специалистлердинъ ойларын да сорамай болмадым.
Ногай район орыс тили эм адабиаты бойынша окытувшыларынынъ методикалык биригуьвининъ етекшиси Эльмира Енали кызы Аубекерова бу сорав бойынша мени мен оьз ойы ман боьлисти.

– Аьлиги заманда билимли аьдемлер аз. Социаллык тармакларда оьзимиз коьремиз, кайтип язадылар, кайтип соьйлейдилер. Йогары билимли аьдемлердинъ коьбиси де билимсиз. Окыганлар коьп, ама билетаганлар аз. Сога себеплер излестирип карасак, коьремиз, мектебте, баска окув ошакларында билим беруьв осал. Балалар окымайдылар, олардынъ колында – телефонлар, планшетлер, алдыларында компьютерлер.

Билимди балалардынъ басына баслапкы мектебте салув керекли болады, йогары классларда билимлик беруьв – филологлардынъ борышы. Биз оларды дурыс язып уьйретемиз, тил байлыгын олар китаплер окувдан аладылар. Мысалы, эгер окувшы сочинение язса эм ол кызыклы тувыл, ама бир катесиз язылган болса, сол зат – бизим уьстинлик, а кызыклы этип язып болмавына себеп – окувшыдынъ китаплер аз окыйтаганы. ЕГЭ сынавларда берилетаган сочинениелер окувшыларды ойламага, тил байлыгын коьрсетпеге шакырады. Буьгуьнлерде бизим выпускниклер ЕГЭ сынавларда ийги билим коьрсетедилер, сол бизди суьйинтпей болмайды, – деп хабарлайды ол.

Карасу авыл орта мектебининъ орыс тили эм адабиатынынъ окытувшысы Байбике Нугман кызы Даутова неше несилди де окыткан, билим берген. Буьгуьнлерде олар оьзлери кеспи байырлап, ислейдилер.
– Билимлик аьдемди ярасыкландырады. Оьз ойларын ашык кепте айтып болган аьдем мен соьйлемеге де аьруьв болады. Оьз ойын шыгарып болмаган аьдем баска биревдинъ хатерине де тиймеге болады, ама соьйлеп болган аьдем баскаларды оьзине тартады. Билимли аьдемге уьйкен дуныяга баьри капылар да ашык, – деп айтады оьз иси акында окытувшы. Онынъ айтувына коьре, балалар окувга ымтылсын деп, оларды кызыксындырув керек. Сол да дурыс, неге десе окытувшы оьзи билимли болса, онынъ окувшылары да билимли боладылар. Меним окытувшыларым айлак билимли эди деп мен оьктемлик пен айтпага боламан. Биринши окытувшым Емисхан Акат кызы Изеева эди, бизди окып уьйреткен, билим берген, ога биз разылыгымызды билдиремиз. Оьзим де сонъында саьбийлер мен балалар бавында, мектебте иследим, ама оьз окытувшыларым ман аьлиге дейим оьктемсиймен, олар мага берк билим бергенлер.

Мен оьзимди, бу яшавда энъ де оьрге етпесем де, уьстинликлерге етистим деп санайман, катесиз язаман, ойларымды туьзип айтып та, баскады тынълап та боламан деп айтсам, бир-бир ис йолдасларым мени мактаншак та коьредилер. Оьзимде бар билимим уьшин окытувшыларыма разылык билдиремен. Орыс тили эм адабиат дерисин беретаган окытувшым Магомет Косай улы Кокенеев (яткан ери ярык болсын) меним юрегиме орыс адабиатына суьйим эндируьв мен бирге катесиз язып та уьйреткен. «Окувды билмесенъиз, келменъиз дериске, анъламайсыз ба, кайтпанъыз уьйге» деп айтатаган эди. Сонъында да, мен окувды битирип, ислеп баслаганнан сонъ, Магомет Косай улы меним исиме оьз баасын беретаган эди. Яратпаса, мен язган макалады, «сен ше бу макалады акша етпегеннен языпсынъ» деп айтатаган эди, сол соьзлер мени ийги ислемеге даьвлендиретаган эди. Ол оьзи кайдай билимли эди, оны мен тувыл, баьриси де биледи. Меним эсимде, кате мен язылган кагытты коьрсе, каерде болса да, илинген билдируьв болсын, справка яде аьризе болсын, кызыл сыя ман уьйкен арыплар ман туьзететаган эди.

Биз, совет балалары, сол замандагы билимлендируьв тармагын энъ де ийги, билимли деп санаймыз, сол заман окытувшыдынъ да, билимнинъ де сыйы уьйкен эди. Анамыз бизди окувдан бир де калдырмаган, авырсак та, мектебке баратаган эдик. Китаплер окымага аваслык инсанларга кайдан келеди экен деген соравды мен аьр заманда да ис йолдасларым ман, окытувшылар ман ойласаман. Аьлиги заманда китапханалар окувшыларды кызыксындырув ниет пен коьп куллык этедилер. Ногай район орталык китапханалар тармагынынъ директоры Сабират Казгерей кызы Абубекеровадынъ етекшилеви астында район китапхана куллыкшылары туьрли акциялар, шаралар озгарадылар. Терекли-Мектеб авыл орталык китапхана куллыкшысы Аьрувзат Шамбиловадынъ айтувы ман, китапханага келетаганлар бар, окымага суьетаганлар келип, суьйикли шыгармаларын алып кетедилер, окувшылар, студентлер, эсли аьдемлер келедилер коьбисинше. Билимли болмага суьйген аьдем коьп окымага керек деп ойлайман мен. Сол заман кате де этпес эди. Сондай ойым ман окытувшылар ман да боьлистим, ама олардынъ биревлери мени мен макул болмадылар. Дурыс, окытувшы уьйретеди оларды билимли болмага, каерде точка, запятая салмага. Болса да сонъ, йыллар кеткенде, биз оьзимиздинъ билимимизди оьзимиз арттырмага керекпиз. Окыган бала кате йибермейди, оьз коьзи мен коьрген, кайтип бу соьз язылады, сол аьдемнинъ эсинде дайымларга калмага керек деп мен ойлайман. Белки, баскалар меним ойыма макул болмаса да ярайды, ама мен оьз сулыбыма, билимиме таянып айтаман бу соьзлерди.

«Сен окымага суьесинъ ме?», «Ызгы окыган китабинъ кайдай?» деген соравларды мен коьп аьдемлерге бердим, солардынъ ишинде саьбийлер де, ясуьйкенлер де бар. Ясуьйкенлердинъ айтувына коьре, заман болмайды, балалар болса, сол баягы онъмаган «гаджетлардан» айырылмайдылар, окымага суьймейдилер. Заман болмайды деген соьзлер ушын, китапти колга алып окымага заман аз калады бу «кашып» бараяткан яшавда.

Коронавируслы инфекция бизди заьлим заман уьйде олтыртты. Мен оьзим ногай язувшыларымызды окыдым – Мурат Авезовтынъ, Магомет Кожаевтинъ, Гамзат Аджигельдиевтинъ, Иса Капаевтинъ, Анварбек Култаевтинъ, Валерий Казаковтынъ, Магомет-Али Хановтынъ хабарлары эм ятлавлары. Окыганман, болса да кайтадан окыганда, баска сезимлер, баска ойлар юрегимди бийледи. Фарида Сидахметовадынъ ятлавлары мени тек бизге, хатын-кызларга ювык, дертли сезимлерге орады. Мен аьли аста-акырын бизим тувган тилимизге коьштим. Бизим бай шебер тилимизди де билмеге керек деп айтсам, янъылыс болмас. Тувган тилимизде де катесиз язып билмеге керекпиз, ама язув тувыл, соьйлеп болмайтаганлар да бар. Сол да бизди тынышсызландырады. Мен соьзимди ана тил окытувшыларына каратаман – бизим газетамыздынъ бетлеринде мектеблерде кайдай маьселелер мен йолыгысатаганы акында айтынъыз, белки, сол заман коьплесип, сол авырувлы соравды шешпеге йол да, амал да табылар.

Билимлик акында коьп айтувлар, такпаклар бар:
Китап пен дослас, акыллы боларсынъ.

Акыллы алдыда барады, акылсыз артыннан юреди.

Акыллы увыл акылсыз атадан уьйкен.

Билимли ерде калмас.

Билеги юван бирди йыгар, билими юван мынъды йыгар.

Бу такпакларды балаларга уьйретуьв керек. Менимше, балаларга кишкей заманнан алып, окувды, билимди биринши орынга салып уьйретпеге керек. «Ийги этип яшамага суьесинъ ме, ийги этип окы» деген шакырув ман оларды билим алмага даьвлендируьв керек деп ойлайман. Тек билимли аьдем бу яшавдынъ бийиклигине етпеге болады. Мага коьплер айтадылар: «окымаганлар да етиседилер дережели орынларга, байлыкка, властьке келедилер». Дурыс, етиспеге болады. Аьруьв, мен билимсиз етекши болайым, аьши кайтип мен ислемеге керекпен? Билимли етекши оьз куллыкшылары ман тыныш табады тилди, биз билими терен, ойы туьз етекшимизге сенемиз, ога таянамыз. Аьр бир аьдем оьз ислеген еринде куллыгын бажарып болув керек, сол заманда исимиз сапатлы сырагылар бермеге болады.

Акыллы аьдемлердинъ бириси айткан: «Билимли аьдем – наьсипли аьдем. Бизим яшавымыздынъ сапатына ашкыш билимликте. Яшавдынъ сапаты деп мен акшады айтпайман. Тувган тилимизде тап-таза соьйлеп эм катесиз язып болганымызга оьктемсимеге баьринъизди де шакыраман». Мен де сизди, сыйлы окувшылар, билимли болмага оьз макалам ман шакыраман. Эгер бир инсан сама, бу сыдыраларды окып, ойланса, алдыма салган борышым толды деп санамага боларман.

Г.Бекмуратова.