Янъыларда суьйинишли хабар келди: онынъ хабарлары Дондагы Ростовта шыгатаган савроссиялык «Дон» деген адабиат журналында баспаланган. Бу журналда айтылган совет язувшылары М.Шолоховтынъ, К.Паустовскийдинъ, А.Софроновтынъ эм коьп баскалардынъ шыгармалары да ярык коьрген.
Аьр кимнинъ яшавында мутылгысыз, танъ саьвлесиндей ярык, ердинъ ети кабатыннан аккан булактай таза дуныясы бар – ол балалык шагы. Аьр аьдем де бирерде сол эректеги язлык аьсерине эскеруьвлери мен кайтады эм соннан яшав данъылында йортып арыган оьз янына дем табады. Балалыктынъ басы – бизди бу дуныяга яраткан ата ман ана. Магометтинъ ата-анасы ахырет топырагына кеткенли аз заман оьтпеген, ама олар онынъ «Бал татыган аьсерде» деген автобиографиялык повестинде кайтадан тириледилер. Олар ман бирге онынъ аьвелги авылдаслары, кардаш-ювыклары, тенъ-дослары баьриси де кери кайтады. Дайымга кайтады, неге десе шынты оьнердинъ куьши сондай. Олардынъ аьр бирисине автор оьз повестинде сондай да йылы эм ийги сыдыралар табады! Олар, Магометтинъ балалыгына бал татувын эндирген аьдемлер, оьзлерининъ аьлемет хасиетлери, туьрли бактылары, бирерде аьдемди тамашага калдырган кылык-аьдетлери мен коьз алдымыздан оьтедилер. Оьзининъ кайтпас йолга туьскен балалыгы акында хабарлай келип, автор соны ман бирге окувшы алдына соравлар салады, эдаплык, халк аьдетлери, тувган тил, тоьгеректеги табиат пан байлы маьселелерди белгилейди. Повестьтинъ тили де шебер: язувшы халк айтувларын, такпакларын, фразеологизмлерди, эпитетлерди эм тенълестируьвлерди келисли кепте кулланады. Автордынъ оьзининъ айтувына коьре, ол оьзининъ повестинде коьрсетилген аьдемлердинъ бактылары, келпетлери аркасында оьзининъ бала шагына келген заманды коьрсетпеге шалыскан.
Бу номеримизден алып, М.Кожаевтинъ повестининъ экинши кесегин беремиз (биринши кесеги 2013-2014-нши йыллардагы газета номерлеринде баспаланган).
Магомет-Али Ханов.
ПОВЕСТЬ МАГОМЕТ КОЖАЕВ
Биз 1961-нши йыл Нариман авылынынъ мектебининъ 1-нши классына бардык. Аьдетинше, сол куьн бизим баьримизди де мектебтинъ алдында туьздилер, «хош келдинъиз» соьзлер, ийги йоравлар айттылар. Энди коьз алдынъызга аькелип каранъыз, буьгуьнги алпыс ясыннан озган аьдемлерди 1961-нши йыл биринши класска барган аьсеринде калай экенлерин. Сол йыллардынъ танъкылыгында тапканын кийген, оьзлерининъ бала куванышлары ман эм кайгылары ман аьвликкен, яшав дегеннинъ не зат экенин де билмейтаган саьбийлер. Биринши класска биринши кере келип, школадынъ алдында туьзилип турган саьбийлер. Сол заман биревимиз де билмеймиз, биз ким мен дос, ким мен кас болаягымызды, биревимиз де билмеймиз, яшавымыз калай туьзилеегин, бирев де билмейди кайсымыз кылыплы, кайсымыз аван, кайсымыз кылыклы, кайсымыз тентек, кайсымыз тырпанълап, шалысып, аьрекет этип, яшавын онълаягын, кайсымыз анъсыздан шыккан яде эби-йорыгы ман келген маьселелерден басын коьтермей, мунъайып юреегин. Сол куьн школадынъ босагасынынъ алдында туьзилип турып, яшавымыздынъ калай курылаягын биз биревимиз де билмейтаган эдик. Аьдем яшавы калай болаягын билмегени аьруьв деп ойлайман. Шынтылай да, яшавында куваныш болсын, кайгы болсын – не зат болаягын аьдем билип турса, яшавдынъ кызыгы кемир эди деп эсиме келеди. Айтпага, кашан оьлеегин (айлак бир ябыскан куьшли мараз болмаса), аьдем билмейди. Сонда да аьдем карт болсын, яс болсын, сакат болсын, сав болсын аьжел бир аз кешигер деген уьмит пен яшайды. Аьдем кашан оьлеегин билмейтаганы акында белгили язувшыдынъ мундай новелласы бар. Новеллады коьпте окыганман, соны сизге басын тесип, коьзин шыгарып еткергендей болсам, кеширинъиз.
Дуныяда шат коьнъилли кыз яшапты. Кыздынъ дуныяда наьсипке завкланып яшамага ыспайлыгы да, йырламага занъыравык тавысы да, оьнерин оьрлендирмеге талабы да болыпты, яшав ога оьзиндей завклы кыймасларды да берипти. Тек бир зат кызда болмапты – коьп акша, байлык, кыз айлак ярлы яшапты. Ама ярлылыгына да карамай, шат коьнъилли кыз яшавга суьйинип, кыймаслары ман ойнап-куьлип, йырлары ман оьзининъ де, тоьгеректегилерининъ де коьнъиллерин коьтерип туратаган болган. Кызды ким састырады билмеймен, ол (иблис пен болса ярайды) мунавдай келисуьв туьзеди. Кызга коьп акша туьсеек, ол айлак бай аьдем болаяк, тек сонынъ уьшин кыз оьзининъ оьлеек йылын да, куьнин де, саьатин де билеек. Кыскасыннан айтканда, кызга сен бек бай болып яшаяксынъ, тек мине йылда, мине куьнде, мине саьатте оьлеексинъ деп айтадылар. Кыз сондай келисуьвге коьре яшамага разы болады. Кызга уьйкен байлык келеди, акшасынынъ, муьлкининъ саны да йок, тоьгерегинде айланып, ырыясып юретаганлар да коьбееди. Бас деп кыз келген байлыкка суьйинип, аьвлигип, куьезленип, алдынгыдан да артык завкланып яшайды. Тек, баслап арада бир, сонъ куьн сайын, оннан да сонъ саьат сайын оьлеек йылы, куьни, саьати эсине туьсип турады. Кыздынъ касындагылар да оьлеек, бирев де минаь яшамаяк, ама олар оьлеек куьнин, саьатин билмейдилер тувра, сонынъ уьшин де ол куьн кашан келееги, булай айтканда, келеек пе экени де белгисиз. Белки, келмей коймага да болады. Кыздынъ болса оьлеек куьни тувра белгиленген. Соьйтип, кыздынъ коьнъили тоьмен бола береди. Байлыгына да суьйинмейди. Йырлавын да кояды, кыймасларын коьргенде де завклы хабарлар курып, олар ман ойнап-куьлип, яшавга куванмайды. Оьлеек йылы, куьни, саьати эсиннен бир де таймайды.
Аьне сондай кайгылы хабар. Уьмит дуныя деп сонынъ уьшин де айтылатагандыр: оьлеек куьнин, саьатин тувра билмейтаган аьдем оьзин минаь яшаяктай этип сезеди.
Аьдем алдыдагы яшавда не болаягын билип болмайды. Яшавда куваныш та, кайгы да аз тувыл, тек коьбисинше, аьдем олардынъ кайсысы келеегин билмейди. Аьдем сол затты билмейтаганы, мага коьре, онынъ яшавын енъил этеди, айлак авыр юктен босатады.
1961-нши йыл Нариман авыл мектебининъ босагасынынъ алдында туьзилип турган биринши класска келгенлер де алдыдагы яшавында оларды не куьтетаганын биреви де билмейтаган эди. Олар баьриси де тек буьгуьнги куьн мен яшайды эдилер. Аьне сондай аьруьв, бал татыган заманлары эди олардынъ.
Мени мен биринши класска келгенлердинъ ишинде коьзимди ашканда коьрген Маут Кувандыков, конъысы болып туратаган Кельдимурат Муратказиев, «биз беттикилер» Алимхан Сарсеев, Ахмедзан Искаков, Аьскербий Нартупов, ялгыз кыз Сакинат Эсенгельдиева мага таныс эдилер. Калганлар ман мен окый келе таныстым.
Биз биринши класста айлак коьп, кыркка ювык бала эдик, бир партада уьшев болып та олтырмага туьсетаган эди. Сонынъ уьшин де бизди эки класска боьлдилер: «А» класс эм «Б» класс. Кайсы бир танысларым эм мен «А» класста калдык. Ызгы йылларда кайсы бир авылларда биринши сентябрьде биринши класска аз бала барды яде школады бир-эки бала кутарды деп эситкенде,биз биринши класста неше бала болып окып баслаганымыз эсиме туьседи. Алдынгыга караганда аьли ногайларда балалар аз туватаган да болар, ама школаларда окыйтаган балалардынъ саны азайганынынъ бас себеби районда куллык йоклыктан ясларымыз сырт якларга, Москвага яде Россиядынъ баска калаларына кетип ислейтаганлары болады. Оьзек те, ата-аналары ман бирге балалары да кетедилер. Бу зат бизим шоьлдеги авыллардагы школаларда балалардынъ саны азайганы ман кутылып калатаган маьселе тувыл, ол теренге кетеди. Ят якларда тувып-оьскен балалар тилди, аьдетлерди мутадылар, дуныяга каравы баска болады. Орта Россиядынъ бир каласында коьп йыллардан бери яшайтаган ердесимиздинъ балалары, атасы оьлгенде, тактадан ясалган кобырда кийим мен коьмеек болып эрискенлер, дейдилер. Дурыс, савлай Россиядагындай болып, бизим шоьлде де яшав асты-уьсти мен туьрленди. Шоьл ногайларынынъ да дуныяга каравы баска болган, алдынгы «ногайшылыктынъ» ызы да калмаган. «Ногайшылык» деген соьзди ясуьйкенлер ийги биледи, ясларга онынъ маьнесин анълатув керек болса ярайды. Ногайшылык, кыскаша айтканда, бир-бирисине ярдамласув, бир-бирисин анълав, кешируьв. Алдын сав авыл келип, ярдамласып, уьйлер салынатаган эдилер. Аьли болса ногайлар бир-бирисине уьй салув тувыл, тегин тас коьтермейдилер, деп айтпага болады. Баска ерлерге караганда, бизде баалар да артык, келисуьвлер де йыртык. Ногай, мага коьре, тез доьнеди. Ногайда бурыннан алып, орыстан доьнме яман деген соьз бар. Ол соьз орысты яманламайды (аьр бир халктынъ ийги кылыклары да, осал кылыклары да бар), ол соьз доьнмеди яманлайды, неге десе доьнме я орыс тувыл, я ногай тувыл. Неге десе доьнме, тек орыстынъ тувыл, кайсы миллеттинъ де ногайга келиспеген кайдай аькис кылыгын да алмага болады, неге десе доьнмеде кайсы халктынъ да ийги кылыклары осал якка туьрленмеге болады.
Соны ман, биринши классты, балалардынъ коьплигиннен, экиге боьлдилер. Бизим класстынъ биринши окытувшысы Канбике Юсуповна Суюндикова, 1 «б» класстыкы Лейла Сейпитовна Магомедова болдылар. Сол йылларда бизим окытувшыларымыз экеви де яс, ыспай кыскаяклылар эдилер: Канбике Юсуповна янъы эрге шыккан, Лейла Сейпитовна аьли де уьйли-эсикли болмаган эди. Ама ога авылдынъ Кунарбек деген ясы школага келип, бир зат айтып кеткенин коьргеним эсимде калган: экевлери «юретаган» болганлар экен, неге десе коьп узакламай, олар да уьйлендилер. Бизим класстынъ окытувшысы авылда сын ясайтаган Юсуптынъ, «б» класстынъ окытувшысы авылда коьптен бери яшайтаган кумык миллетли Сейпиттинъ кызы эди. Сейпиттинъ балалары баьри де ногайша таза соьйлейтаган эдилер.
Школага барганымыздынъ баслапкы заманлары эсимде коьп калмаган. Мен школага барганша окып болатаганым эсимде. Тек арыпларды айырып, оларды бир косып окымага мен кайтип уьйренгеним эсимде йок. Школага меннен бир эки йыл алдын барган Ферузадан (Мауталидинъ аьптеси), Мухудиннен, Оразалиден, олар окыганда карап, уьйренген болсам ярайды. Мени окып ким уьйреткенин билмеймен, ама школага барганша мен окып болатаганым аян. Мени мен школада бирге окып баслаган тенълерим арыпларды тегаран косып, бувынларды эжиклеп, кайта-кайта иркилип, соьзлер ясаганда, мен токтавсыз окыйтаган эдим. Сол зат пан байланыслы болган мине хабарды биз бен бир класста окыган Яхъя Кудайбердиевтинъ авызыннан коьп эситкенмен. Сонынъ акында ол, мага коьре, оьзининъ «Досларды эскерип» («Памяти друзей») деген китабинде де язады. Мен биринши класска келгенлей ок эжиклемей, токтавсыз окыганга, Яхъя оьз орамында яшайтаган уьшинши класстынъ ийги окувшыларынынъ бириси Рахмет Янбаевти мени мен тез окув бойынша базласпага шакырады. Бизге окымага бир текстти бередилер. Сол текстти мен, биринши класстынъ окувшысы, уьшинши класстынъ окувшысыннан алды окып кутарыппан. Мен ызгы йыймады окыганлай ок, Яхъя оьктемсип: «Мамбет енъди» деп кышкырады экен. Соьз касында айтып озайым, бизим класста Яхъя Кудайбердиев (сонъ белгили композитор, музыкант, йыршы болды) тавысы уьйкен, шувлы, тири бала эди. Бизим класстынъ окытувшысы Канбике Юсуповна биринши баласы тувганы ман байланыслы болып, ял алувда болганда, бизди, эки классты косып болса ярайды, кесек заман Лейла Сейпитовна окытты. Лейла Сейпитовна окыткан дерислер оьз йорыгы ман юрип турды, тек йыр (пение) дериси келгенде, окытувшы бизге уьйретип турган йырды йырлап коьрсеткенде, Яхъя бирден кышкырып куьлип йибереди. Бу куьнге дейим коьз алдымда турады, куьлкиди эситкенде Лейла Сейпитовна бирден токтап калганы, уялганнан бетлери кызарганы. Мен дурыс йырламайман, эрши йырлайман деп ойлаган болар ол сол заман. Яхъядынъ куьлгенининъ маьнеси: биз оьзимиздинъ окытувшымыздынъ йырлаганына уьйренгенмиз, баска окытувшы йырлаганда бизге туьрли болып коьринген. Лейла Сейпитовна ярасык кыскаяклы эди эм сол заман уялып кетип, бетлери де кызарганда мукаят та ыспай болды. Соннан бери неше йыллар кеткен болса да, класста болып кеткен бу исти эскерип, сол йылларда окытувшыларымыз калай яс болганын эм Лейла Сейпитовна оьзининъ яслыгыннан да сол заман кызарганын анълавым юрегимди шымтып алады, неге десе сол коьринис катерсиз заман токтамайтаганын эм оьзининъ йолында баьри затты да – каяды кемиретаганын, темирди кайзайтаганын, бу дуныя юзик болса, сол юзиктинъ касы – аьдемди картайтатаганын, куьшин, ыспайлыгын, сыйын алатаганын тагы да бир эске салады.
(Ызы болаяк).
